پزیشكێتی دەرونی لە شارستانیەتی ئیسلامیدا

پزیشكێتی دەرونی لە شارستانیەتی ئیسلامیدا

جهاد خاوەری

ئێمە نامانەوێ‌ وەكو ئەو كەسانە بیر بكەینەوە كەوا دەزانن نەخۆشی دەرونی شتێكی نوێیە و تایبەتە بەسەردەمی ئێستامانەوە و دایدەبڕێنن لەمێژووی مرۆڤایەتی، بەڵكو پێمان وایە مادەم ڕۆحیەت و كەسێتی مرۆڤەكان بەم جۆرە بووە هەمیشە بونیادی مرۆڤ ئامادەیی ئەوەی تیایە بەرەو ئەم حاڵەتە بڕوات.

هەندێ‌ لەسەرچاوە شوێنەواریەكان ئەوە بەدەرئەخەن كە مرۆڤی چاخی بەردین، هەستاون بە هەڵكۆڵینی سەری ئەو نەخۆشانەیان كەوا نەخۆشی نەفسیان بووە، چونكە پێیان وابوو ڕۆحێكی شەرەنگێزە چۆتە ناو سەریەوە و بەو جۆرە ڕزگاری دەبێت، بەڵام بۆ یەكەمجار ئەم نەخۆشیە لەلایەن یۆنانیەكانەوە مۆركێكی زانستیانەی كرا بە بەردا بەتایبەتی لەلایەن پزیشكی گەورەی یۆنانی بوقرات و لەپاشانیش جالینۆس، بۆچونیان وایوو كەوا نەخۆشیە نەفسیەكانیش هاوشێوەی نەخۆشیە جەستەییەكان بەرزونزمیان هەیە و پەیوەندی نیە بە ڕۆحە شەڕەنگێزەكانەوە. هەرچی لەسەدەكانی ناوەڕاستی ئەوروپاشدایە دەبینین دوبارە بابەتی ڕۆحی شەڕەنگێز و شەیتان هاتنە ئاراوە و بابەتەكە لە زانستی بون خرا، بەڵام لەسەدەی نۆزدە ئەم بابەتە بەرەو پێشتر چوو لەسەر دەستی هەندێ‌ زانای تر لەوانە (جوستاف فخنز 1801-1877ز) و (ولیام فنت 1832-1920ز)، بەمەش زیاتر پەرە بەم بوارە دراو نەخۆشخانە و دەرمان و چارەسەری تایبەتیان بۆ دانا.

لەڕاستیدا و بەشێوەیەكی دیار و ڕوون ئیسلام پڕۆگرامێكی ڕاستەقینەیە بۆ باشكردنی لایەنی دەرونی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری كۆمەڵگا، ئەمەش بەدیار دەكەوێ‌ لەڕێگای قورئان و فەرمایشتە پیرۆزەكانی پێغەمبەری سەردارەوە كە دواتر دێینە سەرباسیان، بەڵام ئەوەی پێویستە لێرەدا ئاماژەی پێبدەم ئەوەیە ئەم زانستە لە مێژوودا دەتوانین پۆلێنی بكەین بۆ سێ بەش:

1. میللەتە دێرینەكانی دۆڵی دو ڕوبار و چین و یۆنانی و….
2. موسڵمانەكان.
3. سەردەمی نوێ‌ .

ئەوەی لێرەدا مەبەستمە دەورانی موسڵمانەكانە، بەڵام بۆ ئەوەی بەرچاو ڕونیەكتان هەبێ لەسەر سەردەمانی پێشوو تیشكێكی دەخەینە سەر:

میسریە كۆنەكان

باوەڕیان وابوو هێزێكی نادیار لەم گەردونەدا هەیە كە كاریگەری لەسەر ڕەوشت و هەڵسوكەوتی مرۆڤ هەیە، هەربۆیە زۆرجار كاریگەری ئەم هێزە نادیارە لەسەر مرۆڤەكان بەدەردەكەوێ‌، بۆیە بۆ ئەمەش چەند كەسێ خۆیان تەرخان كردبوو تا بارودۆخی نائارامی ئەم جۆرە كەسانەی بهێننەوە سەرخۆ ئەوانیش پیاوانی پەرستگاكان بوون كە بە چارەسەری پیرۆز! حاڵی كەسەكانیان چاك دەكردەوە .

یۆنانیەكان

ئەم شارستانیەتە كە بە شارستانیەتی فیكر و فەلسەفە بەناوبانگە، باوەڕیان وابوو هێزە نادیارەكان كاریگەریان لەسەر سلوك و ڕەفتارەكانی مرۆڤ هەیە و ئەمەش ڕەنگدانەوەی دەبێ لەسەر ڕەفتاری مرۆڤ. یەكەم كەس بەشێوازێكی زانستیانە لەم بابەتەی ڕوانی (بوقراتی) پزیشك بوو، دەیگوت:”نەفس مەركەزیەتی مێشكە، ئەوێش شوێنی تێكەڵبونی تەواوی بەشە جیاجیاكانی جەستەی مرۆڤە، بەهۆی ئەو پێكداچونەش زۆرجار نەخۆشیە دەرونیەكان دروست دەبن و سەرهەڵئەدەن”، بەڵام ئەوانەی دوای بوقرات هاتن وردە وردە ئەمەیان سڕیەوە و، وتیان:”نەفس سەرچاوەی فیكرە، دڵیش سەرچاوەی هەست و سۆزە، هەربۆیە ئەوەی هەستمان پێدەدات دڵە، بۆ ئەمەش پێویستی بە جوڵان هەیە كە (رۆح) پێی هەڵدەستی، هەربۆیە رۆح دەبێ لە ناوەڕاستدا بێت و مەركەزیەتیشی دڵ بێت نەك نەفس” .

ڕۆمانیەكان

ڕۆمانیەكان گرنگیان بەم بوارە داوە، چ لەلایەنی زانستیەوە و چ لەلایەنی كۆمەڵایەتیشەوە، وە هەوڵی چارەسەركردنیان داوە بەشێوازی پزیشكیانە بۆ ئەو نەخۆشیانەی چارەسەریان هەیە و بۆ ئەوانەش چارەسەریان نیە!. هەروەها لەنێو یاسای ڕۆمانیدا، خاڵی تایبەت بە توشبوانی نەخۆشیە نەفسیەكان هەبوو، تیایدا دان بە ماف و حقوقیاندا نرابوو .

پزیشكێتی نەفسی لە وڵاتی موسڵماناندا

پزیشكێتی لە شارستانیەتی ئیسلامیدا لەبابەتی دەرونیەوە درەوشانەوەیەكی گەورەی بەخۆیەوە بینی، بەڵام كەمن ئەو قەڵەم بەدەستانەی خۆرئاوا كەوا بە ئینسافەوە باس لەو وەرچەرخانە گەورەیە بكەن كە لەسەدەكانی ناوەراستدا بەسەر خەڵكی خوێنەواری ئەوروپادا هات لەپاش وەرگێڕانی كتێبە پزیشكیەكانی موسڵمانەكان و جارێكی تر وەرگرتنەوەی شارستانیەتی (هیند و چین و میسری و یۆنانی و رۆمانی و سریانی و … ) بەدیدێكی ئیسلامیانەو پڕ لەداهێنانكاریانەی جوانی مەنتقی!

پزیشكێتی دەرونی لە شارستانیەتی ئیسلامیدا دابەش دەبێتە سێ قۆناغ:

1. دەركەوتن و گەشەسەندن
2. لاوازی
3. لەبیركردن و دەرك نەكردن

یەكەم: سەردەمی دەركەوتن و گەشەسەندن

جۆرج مۆرا دەڵێ: “موسڵمانەكان لەم بوارەدا بەهۆی پێشكەوتن و پێشەنگیانەوە لە هەمبەر پشت بەستنیان بەلایەنی ئاینی و ئەخلاقی و زانستی لەسەروی تێڕوانینی ئەوروپیەكانەوەن “. پاشان دەڵێ: “لەبەرامبەر ئەمەشدا دەبینین ژمارەیەكی زۆر نەخۆشخانەی عەقڵی لەبەغداد هەبون لەسەدەی (8ز/ 2ك)، هەروەها بە نزیكەیی لە دیمەشق لە سەدەی (9)ز و لە قاهیرە لەسەدەی (13ز/ 7ك)”. ئەمەش دانی پێدا نراوە لەلایەن ڕۆژهەڵاتناس و گەڕیدەكانەوە كە لە سەدەی (12)ز گەشتیان كردووە بەرەو ڕۆژهەلات و بەرزی ئاستی چارەسەری نەخۆشانیان دیوە و لەیاداشتەكانی خۆیاندا تۆماریان كردووە.

مێژونوس (ئیفلیگا Eviliga) بەدوور و درێژی باس لە ژیانی نەخۆشخانەكانی جیهانی ئیسلامی دەكات كە چۆن پڕ بووە لە باخچە و نەوافیر و باڵندە و شوێن و دیمەنی سەرنج ڕاكێش، ئەمە جگە لە چارەسەری پلە پلەییانە و لەگەڵ بونی حەمام و خواردنی ڕۆژانە. پاشان دەڵێ: “نەخۆشخانەكان هەمویان عیادە و قوتابخانەی پزیشكیان هەبوو جیا لە شوێنی تایبەتی نەخۆشەكان، نرخی دەرمانەكانیش بۆ كەسانی گەدا و هەژار جیاواز بوو بەپێی جۆری گوزەرانی خەڵكی پارەیان لێوەردەگیرا”. دواتریش باس لە كاریگەریەكانی ئەم كەشە دەكات لەسەر جیهانی خۆرئاوا و دەڵێ:”بونی ئەم جۆرە نەخۆشخانانە كاریگەریەكی زۆری هەبوو لەسەر خۆرئاوا، بەتایبەتی لە ساڵی 1365ز كاتێ‌ لەلایەن موحەممەدی پێنجەمەوە نەخۆشخانەیەكی تایبەت بەو بوارە كرایەوە “.

د.سەلیم عەممار دەڵێ:”ئیسلام و موسڵمانان توانیان بە زیندوكردنەوەی شارستانیەتە دێرینەكان و زیندو ڕاگرتنی زانست و فەلسەفەكانی یۆنانی و بیزەنتی و فارسی و ساسانی و سریانی و …. لەگەڵ سود وەرگرتن لە عەقڵیەتێكی ئەخلاقی و كۆمەڵایەتی كە ئیسلام سەرچاوەكەی بوو، لەپێش هەمویەوە قورئان كە داوای یەكڕیزی و پێكەوە بون و بەدەمەوەچون و هاوكاری دەكات و ئەمەش هەنگاوێكی باش بوو لە چارەسەركردنی نەخۆشیە دەرونیەكان و بەرزكردنەوەی نەفسیەتی تاكی موسڵمان و تێكەڵكردنەوەی لەگەڵ كۆمەڵگادا “.

بەر لەوەی بچەمە سەر قۆناغەكانی ئەم زانستە لە جیهانی ئیسلامیدا پێم خۆشە چەند سەرنجێكی خۆم بدەم لەسەر هاندانی ئاینی ئیسلام لەسەر ئاسودەكردنی دڵ و دەرونەكان

قۆناغەكانی دەركەوتن و پێشكەوتنی ئەم زانستەش دابەش دەكەین بۆ دوو بەش:

أ/ نەخۆشخانە عەقڵیەكان

لەساڵی (93ك/ 707ز) بۆ یەكەمجار لەسەردەمی خەلیفەی ئومەوی وەلیدی كوڕی عەبدولمەلیك لە شاری دیمەشق یەكەم نەخۆشخانەی تایبەت بە نەخۆشیە عەقڵیەكان كردەوە، لەگەڵ دابینكردنی پێداویستی و ژیانێكی تەندروستانە و ئاسایش. پاشان لەساڵی (151ك/ 765ز) لە دەورانی خەلیفەی عەباسی (ئەبو جەعفەری مەنصور) لە شاری بەغداد یەكەم بەشی تایبەت بە نەخۆشیە عەقڵیەكان كردەوە، دواتریش لەسەرجەم پایتەختی وڵاتانی ئیسلامی ئەنجام درا لە ڕۆژهەڵات تا ڕۆژئاوا. بەناوبانگترین نەخۆشخانەش لەم سەردەمەدا بیمارستانی (قەلاوون) بوو كە لەساڵی 872ز بنیاتینا و بەشی نەخۆشیە عەقڵیەكانیش یەكێك بوو لە دیارترین بەشەكانی ئەم نەخۆشخانەیە. ئەوەبوو لەسەر شێوەی ئەم نەخۆشخانەیەش كەسێك بەناوی (سان جان دی یو) لە ڤالێنسیا (Valence) لەساڵی (705ك/1304ز) تایبەت بە نەخۆشیە عەقڵیەكانی كردەوە، دواتریش چووە فەڕەنسا و داوای لە مەلیكە (ماری دی مدسی Marie de Medies) كرد كەوا لەسەر هەمان شێوە نەخۆشخانەیەكی دی لە شاری پاریس بكاتەوە، لە ئێستادا دەبینین ئەم نەخۆشخانەیە ماوە كە بەناوی (شارنتۆن Charenton)ەوە بنیاتنرا . ئەوەی بەرچاوم دەكەوێ‌ لەم نەخۆشخانەیەدا ئەوەیە لەسەدەی (14ز/8ك)دا توانی ئەم نەخۆشانەیە ببێتە جێگای سەرنج و دەنگدانەوەیەكی یەكجار گەورە، بەتایبەتیش كاتێ‌ نەخۆشخانەكە دابەشكرا بۆ چوار بەشی سەرەكی، ئەوانیش:(نەشتەرگەری، چاو، هەناوی، عەقڵی)، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە دەوڵەمەندانی وڵات زۆر بەدەمیەوە بوون و خەرجی و مەسرەفیان دەكێشا و ئەمەش وای كردبوو پزیشكان و چاودێر و سیستەرەكانی چاكتر و باشتر وەزیفەی خۆیان بەجێ بهێنن. بۆ هەر نەخۆشێكیش دوو چاودێریان دانابوو، ئەمە جگە لە پزیشكەكان كە ڕۆژانە سەردانیان دەكردن، لەگەڵ پزیشكی ئێشكگری شەوانە كە لەگەڵ چەند چاودێرێكی تری نەخۆشخانە، دەگەڕان بەسەر نەخۆشەكاندا و دەیاندواندن و سوعبەت و چیرۆكیان بۆ دەگێڕانەوە، تاوەكو بە هێمنی بخەوێت، لەپاش دەرچونیشی لە نەخۆشخانە (5) دیناری ئاڵتونی پێدەدرا تاوەكو لە ماڵەوە پشویەك وەربگرێ‌ و یەكسەر نەچێتەوە بۆ كار .  لەسەردەمی دەوڵەتی سەلجوقی و عوسمانیشدا جگە لە نەخۆشخانەكان چارەسەری نەخۆشەكان گوازرایەوە بۆ مزگەوت و دواتریش تەكیەكان جێی ئەوانیان گرتەوە كە لە ڕاستیدا بۆ خۆی دامەزراوەیەكی دینی سۆفی بوو، لە هەمان كاتیشدا شوێنی تایبەت بە تیمار و چارەسەری نەخۆشیە عەقڵیەكانیش بوو، ئەم تەكیانەش بۆ ماوەی چەندین سەدە بەردەوام بوون. لەسەدەی نوێشدا لە ئەمریكا كاتێ‌ بنكەی پزیشكی دەرونی كرانەوە لەسەر ئەو شێوازەی عوسمانیەكان بوو. جگە لەمەش چەندین نەخۆشخانەش كرانەوە تایبەت بە نەخۆشیە دەرونیەكان، بەناوبانگترینیان نەخۆشخانەی سوڵتان (سولەیمانی قانونی) بوو .

ب/ بیردۆز و پۆلێنكاریەكان

زانایانی پێشینی ئێمە لە نمونەی (ئەلكندی، ئەبی بەكری ڕازی، ئیبن سینا، مسكویە، ئیبن حەزم، غەزالی، فخرالدین ڕازی، ئیبن تەیمیە، ئیبن قەیم جوزیە،….) توانیویانە بە نوسین و تۆماركراوەكانی مێژوو هەوڵەكانی خۆیان بەدیار بخەن بەڕادەیەك بۆچونەكانیان زۆر نزیك بووە لە پزیشكانی نەفسی هاوچەرخ . لەوانە ئیبن سینا (370-428ك) بیردۆزی (لەبیرچونەوە)ی دانا، ئەمەش تەنها و تەنها لە سەدەی نوێدا بەدەرخرا لەلایەن (جینكنز ودالنباخ) لەساڵی (1924)ز كە هەمان قسەی ئیبن سینای كردو وتی:”لەبیرچونەوە، بەپێی بەسەرچونی كات ڕونادات، بەڵكو بە هۆكاری مەشغوڵی مرۆڤ و زۆربونی چالاكی و بەیەكدادانی بۆچونە جیاواز و كۆن و تازەكان لە مێشكیدا ڕودەدات “. ئیبن سینا لەبابەتی گۆڕانكاریە مسیۆلۆجیەكانیشەوە وتویەتی  مرۆڤ لەكاتی جۆشخواردندا گۆڕانكاری بەسەر جەستەیدا دێت لەلایەنی فسیۆلۆجیەوە، لەسەر ئەم بیرۆكە لە ئێستادا دەبینین ئامێری تایبەت بە كەشفی درۆ دروستكراوە و لە لێكۆڵینەوە جینائیەكاندا سودی لێوەردەگیرێ. یاخود لەبارەی ڕەفتارگەرییەوە ئیبن سینا و بافلۆف (فێربون و كەسایەتی) بەمەرج دائەنێن بۆ ڕەفتارەكانی مرۆڤ.

عەقڵ و ئیرادە، بەرپرسیارێتی و هەڵبژاردن

دەرونناسانی ڕۆژئاوا مرۆڤ بە ئاژەڵێك ئەزانن، كە یاری دەستی پاڵنەرە جەستەیی و دەرونی و ناوەكیەكانیەتی، لەحاڵێكدا لەڕوانگەی ئیسلامەوە مرۆڤ بونەوەرێكی عاقڵ و ژیر و بەرپرسیار و هەڵبژێر و ئازادە و هەركاتێك ئیرادە بكات دەتوانێت بەسەر خۆی و ژینگەكەی زاڵ بێت، هەر لەبەر ئەم هۆیەیە ئەركی ئەنجامدانی ئەركەكانی لەسەرە، چونكە عەقڵ بە وزەیەك بۆ ناسین ئەزانێت، ئیرادەش بەدەرخەری بونایەتی، بەرپرسیارێتی بە هۆكاری قبوڵكردنی پەیمان لە مرۆڤ، هەروەها لەو باوەڕەدایە ئەگەر مرۆڤ لەم گەردونەدا بەهێز بكرێت و ڕێنمایی بكرێت ئەتوانێت ببێتە بونەوەرێكی بەرز و باڵا و ئەگەر واش نەبێت دەبێتە بونەوەرێك كە لەدەستی هەوەس و مەیل و شەیدابونەكانی ئاژەڵ ئاسا و سەرگەردان و نامرۆڤانە ژیان بەسەر ببات.

ئیبن سینا و فارابی لەوانەن كە لەبارەی هۆكاری خەمەكانەوە دواون و هۆكاری ئەمەشیان بۆ كاریگەری هەندێ‌ لەشتەكانی دەوروبەر و ئەو هەستانەی مرۆڤ تیایدا دروست دەبێت بەرامبەر بە ناخ و دەرەوەی خۆی، واتە بە جۆرێك لە جۆرەكان تەحلیلی نەفسیان كردووە بەپێی زانستی ئەمرۆ. هەروەها لە كتێبەكەی قانون بەدرێژی لەبارەی نەخۆشی (شێت بون)ەوە دواوە كە خۆرئاوا دوای (800)ساڵ لەو بارەیەوە قسەی كردوە. ئەبوبەكری ڕازیش لە (گب الروحانی)دا باسی لە پلەبەندی كردووە لە فێركردندا، ئەمەش دەكاتە 10سەدە لەپێش خۆرئاواوە، كاتێ‌ باس لە كەسی نەخۆش دەكات و دەڵێ:”سەرەتا دورخستنەوەی لە شتە شەهوانیەكان و سەرجێی كردن، پاشان دوركەوتنەوە لەبابەتی موناقەشە و بیركردنەوە و ئەو شتانەی عەقڵ و هەڵبژاردنیان پێویستە، دواتر بەهۆی ڕێگری لە شتە شەهوانیەكان تاقەیەكی باشی تێدا دروست دەبێت و بارودۆخی بەرەو باشتر دەچێت، لەگەڵ وەسفكردنی لەلایەن خەڵكیەوە و دوبارە حەز لە تێكەڵی دەكاتەوە لەگەڵ خەڵكیدا “. ئەمەش لە قورئاندا ئاماژەی پێكراوە كاتێ‌ خوای گەورە خویەكی خراپی وەكو (مەی و عارەق خواردنەوە)مان بەشێوەیەكی پلەبەندی بۆ حەرام دەكات. یاخود ئەبو حامیدی غەزالی لە (إحیا‌و علوم الدین)دا لێكۆڵینەوەی لەسەر سلوك و رشەفتاری مرۆڤەكان كردووە و پێی وایە پەرچەكردارەكانی مرۆڤ دەبێت لەژێر كاریگەری پەروەردەدا بێت، ئەمەش پێویستی بەخۆڕاگرتنی نەفس و موجاهیدەكردن هەیە تاوەكو ببیتە خاوەن كەسایەتیەكی باشتر. غەزالی هەروەها بابەتی عەقڵ و دینیش لەیەك دەدا لە ناسینی خوددا و دەڵێ:”ئەوەی خۆی بناسێ، خواش دەناسێ. ئەوەی سیفات و كارەكانی بزانێ‌ لە دونیا و ئاڵوگۆڕەكانی ژیان و داهێنانەكانیشی تێدەگات، وە لەباشی و چاكی فریشتەكان و خراپەی شەیتانەكان و فیڵەكانیان تێدەگات، ئەمەش هاوكاریەكی چاكە بۆ ئەوەی لە پەیامی پێغەمبەر و سروش بۆ دابەزینی تێبگات و ئیمان بە موعجیزە و شتە پەنهانیەكان بهێنێت، دواجاریش سەعادەت و خۆشی بەدەست دێنێت و تەنها ئامانجی لیقای ئیلاهی دەبێت “.

سەبارەت بەناوچەی قەیرەوانیش لە قوتابخانەی پزیشكی ئەوێ‌ یەكەم كەس لەم بوارەدا بەدەركەوت بەناوی (ئیسحاق كوڕی عمران) كە (11) مەقالەی نوسیوە، لەنێویاندا و لەدوو پەیامیدا باسی لە مالینخۆلیا كردووە: لەیەكەمیاندا پێناسەی نەخۆشیەكەی كردووە و هۆكار و ئەو گۆڕانكاریانەی بەسەر مرۆڤەكەدا دێن، لەمەقالەی دووەمیشدا هۆكار و ڕێگاكانی چارەسەركردنی داناوە كە لە چەند خاڵێكدا ئاماژەیان پێدەكەین:

1. چارەسەر بەشێوازێكی دەرونیانە، ئەویش لەڕێگای وتەی شیرین و فێڵی مەنتقی و قسەی پێكەنیناوی و دواندنی لە كەشێكی ئارام لەنێو دارستان و باخچەكاندا.
2. شێلانی جەستەی بەڕۆنی كەتان و خەردەل و بادەم، بەتایبەتی سەری كە زۆر پێویستە.
3. چارەسەر بەخواردن، لەڕێگای ئامادەكردنی ئەو خواردنانەی حەزی لێیەتی و لەگەڵ تەندروستیدا یەك دەگرێتەوە، چونكە خواردن كاریگەریەكی باشی هەیە.
4. چارەسەر بە دەرمان و ئامادەكردنی ئەو دەرمانانەی پێویستن بۆی، لەوانە (ئەفتیمون، سقموین، ئەفیون ).

ئیبن جزار (مردووە لە 369ك) یەكێكە لە گەورە زانایانی سەردەمی خۆی لە مەغریب، باوەڕێكی زۆری بە كارلێكی هێزی نێوان جەستە و نەفس هەبوو، ئەمەشی لە پەیامەكەیدا بەناوی (النفس) ڕونكردۆتەوە. هەروەها لە جەزائیر چەندین پزیشكی بەتوانا هەبون لەم سەردەمەدا كە شارەزاییەكی زۆر باشیان هەبوو لە پزیشكێتی عەقڵیدا، لەوانە (علی كوڕی اصیل عنابە، عبدالله كوڕی الوهرانی،…).

لەسەردەمی زێڕینی خانەی حیكمەت لە قەیرەوان لە ئەفریقیا لەنێو دەوڵەتی (حفصیە)دا لە كۆتاییەكانی سەدەی (11-15)ز خێزانێكی صقلی بەناوبانگ هەبوون، ئەوانیش:(ئەحمەد صقلی، محمد كوڕی عوسمان صقلی)بوون، پاش خوێندنەوەیەكی باش لەسەر نەخۆشیە دەرونیەكان، گەیشتن بە چەند بنچینە و بناغەی سەرەكی ئەم زانستە، ئەوانیش:”هەستان، خەوتن، خەوبینین، ترس، كابوس، وەهم” ئەمانە بەبۆچونی ئەم پزیشكە صقلیانە هۆكاری سەرەكی دروستبونی نەخۆشی دەرونین و كاریگەری خراپیان لەسەر جەستەی مرۆڤ دەبێت. لێهاتویی ئەم خێزانە بەشێوەیەك بوو تاوەكو ئێستاش وەكو وتەیەكی باو تونسیەكان دەڵێن:”ئەی پزیشكی صقلی چارەسەرێ‌ بەفریادم بخە بۆ گیان و ڕۆحم “.

پاش ئەوەی مەغریبی عەرەبی بووە بناغە و شوێنگەی شارستانیەتی ئیسلامی و لایەنی پێشكەوتنی دەرونی تاكەكان، بەهێزترین و كاراترین كەسایەتی دیاری ئەو بوارە بەدەركەوت ئەویش (ئیبن خەلدونە 732ك/1332ز-808ك/1406ز) كە بە دامەزرێنەری زانستی كۆمەڵناسی دادەنرێت. ئەم زانایە باوەڕی وابوو ئەوەی زۆر كاریگەری لەسەر هەڵسوكەوت و جموجوڵی تاكەكان و لایەنی ویراسی (بۆماوەیی) هەیە مرۆڤەكان خۆیانن. هەروەها پێی وابوو هەستەكان لای گیانداران و ڕووەكەكان بە قسەكەر و قسەنەكەرەوە یەك جۆرە و ئەمەش سەرچاوەی دروستبونی قوتابخانە و بیردۆزی (جشتالت)ە لە ئێستادا .

لە ئەندەلوسیش نەشتەرگەری بەناوبانگی ئەندەلوسی ئەبو قاسم ئەلزەهراوی، لە كتێبەكەی خۆی (التصریف لمن عجز عن التألیف) لەپەیامی دووەمدا باس لە بناغە و بنچینەكانی پەروەردە دەكات و پێی وایە ئیرشاد و تەبلیغ كردن پێویستە، تاوەكو شتە خراپ و سەرنج بەرەكان بەرەو لاڕێی نەبەن. پێشی وایە ئەگەر ئامۆژگاری وەرنەگرت، دواجار بە زۆر و ئیجباری ناچاری بكەیت . هەروەها ئەدیب و مێژونوس و فەقیه و فەیلەسوف و ئیمام (ئەبو محمد كوڕی حەزمی ڤاهری)(384-456ك) لەبارەی ئەم زانستەوە پێی وایە دین ڕۆڵێكی كارای هەیە لەكارەكانی مرۆڤدا و كاریگەری لەسەر هەڵسوكەوتەكانی مرۆڤ جێدەهێڵێت، ئەمەشی لە كتێبە بەناوبانگەكەی خۆیدا (گوق الحمامە) باسكردووە، كە كتێبێكی وەصفیە بۆ چینە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگای قورتوبی ئەندەلوس و زیاتر لەلایەنی دەرونیەوە هەڵسەنگاندنەكان دەكات، ئەم كتێبە زیاتر لەلایەن ڕۆژهەڵاتناسی هۆڵەندی (ڕینهارت دوری) لە زانكۆی (لیدن) زیاتر پەرەی بەم كتێبەدا و تا ئێستاش بۆ (25) زمانی دونیا وەرگێڕدراوە بەهۆی ناوازەیی و بەهێزی كتێبەكەوە .

لێرەدا بەپێویستی دەزانم سەرنجتان بۆ چەند بیروبۆچونێكی فەلسەفی زانا موسڵمانەكان ڕابكێشم هەرچەندە زیاتر تەئویلكردنی هەندێ‌ لە تێكستە قورئانیەكانە و كردنیانە بە عەقڵانی مرۆڤیانە، ئەوانیش ئەمانەن:

كۆمەڵانی ئیخوان صەفا بۆچونیان وابوو كە شەیتان و فریشتە دوو كائینی غەیبی نین، بەڵكو شەیتان بریتیە لە مرۆڤی خراپ و زەرەردەر و فریشتەش بریتیە لە مرۆڤی باش و چاك و سودبەخش. ئەحمەد زین لە بابەتێكیدا دەڵێ:”ئیخوان صەفا پێیان وایە شەیتان نیە بەو جۆرەی گورپ و كۆمەڵێ بن و گەورەیەكیان هەبێ بەناوی ئیبلیس، بەڵكو ئەوە نەفسیەتی مرۆڤەكانە ڕووە و شەیتانی و هێزە شەیتانیەكان دەڕوا، یان بە پێچەوانەوە بەرەو هێزی فریشتەیی دەچێ، هەربۆیە كاتێ‌ ڕۆح و جەستە جیادەبنەوە، ئەگەر ڕۆحە پیس بوو دەبێتە شەیتان و ئەگەریش ئیماندار و ساڵح بوو ڕۆحەكەی فریشتەیە “. هەروەها لەیەكێ‌ لەپەیامەكانیاندا بەناوی (ئەخلاق) ئاماژە بەوە دەكەن :”مادەم مرۆڤ خەلیفە و جێنشینی خوایە لەسەر زەوی، هەربۆیە كاتێ‌ ڕووە و چاكە و باشی هەنگاوی نا دەبێتە فریشتە و كاتێكیش بەرەو خراپی هەنگاوی نا دەبێتە شەیتان ” واتە بۆچونیان وابووە ئەم كۆمەڵەیە كە زاراوەی فریشتە و شەیتان دوو چەمكی مەعنەوین و بۆ خودی مرۆڤ خۆی بەكاردێن بەپێی جۆری هەڵسوكەوتەكانی و كارەكانی. بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا چەند بۆچونێكی ورد و جوان و سەرنج ڕاكێشیان هەیە لەبارەی پەروەردەكردنی تاكەوە و پێیان وایە دەبێ كەشی كەسی فێرخواز بەم جۆرە بێت:

1. گوێگرتن. 2. پرسیاركردن و بێدەنگی. 3. ڕمان و بیركردنەوە. 4. ئەوەی فێریبویت كاری پێبكەیت. 5. دوور بون لە خۆبەزلزانین. 6. ڕاستگۆیی. 7. ڕێزگرتن و قەدر زانینی مامۆستاكەی.

هەروەها لەبارەی هەستیاری مرۆڤەوە پێیان وایە، مرۆڤ لە دوو كاتدا هەستیارە: لەكاتی سێكس و چێژ وەرگرتنی جەستەدا، لەكاتی تۆڵەسەندنەوەدا.

خەسڵەتی دەرونی مرۆڤ لەدیدی ئەم كۆمەڵەیەوە پۆلێن كراوە بۆ چوار بەش بەپێی جۆری هەڵسوكەوت و ئاكارەكانی:

1. ئاكارە سروشتیەكان: خێر و شەڕ.
2. ئاكارە دەرونیەكان: باشی و خراپی.
3. ئاكارە عەقڵیەكان: زانین و نەزانین.
4. ئاكارە ئاینیەكان: پاداشت و سزا .

دووەم: لاوازی

د.سلیم عمار دەڵێ:”ئەتوانین بڵێین ئەم زانستە لەنێوان سەدەی (1-7ك/6-13ز) لەئەوپەڕی گەشە و پێشكەوتندا بوو، بەڵام لەدوای سەدەی (16)ز بەرەو لاوازی چوو”، بەتایبەتی كە بۆچونی زەندیقی و خراپی هەریەكە لە زانستی فەلسەفە و دەروون بڵاوبۆوە بەكاریگەری بۆچونەكانی ئیبن تەیمیە و ئیبن قەیم، هەرچەندە پێم وایە هەڵە حاڵی بونی مرۆڤەكان بووە لە وتەكانی ئەم دوو زانا بەرێزە چۆن ئێستا هۆكاری كارە تیرۆریستی و كۆمەڵكوژیەكان دەگەڕێننەوە بۆ ئەم دوو كەسایەتیە، هەربۆیە پێم وایە ئەوان نەك هەر دژ نەبون بەم زانستە لەو لایەنەوە مەبەستم نیە كە زانستەكەیان بەهۆكارێ‌ زانیوە بۆ كەمبونەوەی تەوەكولی مرۆڤ بەخواوەند، بەڵكو مەبەستم خودی نوسینەكانی ئەم كەسایەتیانە خۆیانە كە بەرهەمەكانیان پڕاوپڕە لە بابەتی نەفسی و چۆنیەتی زاڵبونی شەیتان بەسەر مرۆڤدا و ئەو هۆكارانەی دڵ ئەمرێنێ و چین ئەو شتانەی دەرونی مرۆڤ بەرەو خراپە دەبەن و سەدان بابەت و لێكدانەوەی قوڵیان هەیە لەسەر ڕۆح و تایبەتمەندی و هەڵسەنگاندنی كەسی موسڵمان و كردنی بە كەسێتیەكی كۆمەڵایەتی و دانەبڕاو لە ژینگە و تایبەتمەندێتی خۆی.

لەگەڵ هاتنی ئەم لاوازیەدا كە بەسەر ئەم زانستەدا هات لەسەدەی (16)ز بەدواوە و تاڕادەیەكی زۆر لایەنی زانستیانەی فەرامۆشكرا هەرچەندە تاوەكو سەدەی بیستەم و ڕوخانی خیلافەت چەندین هەوڵی بچوك بچوك هەن لەوانە: لە تونس لەلایەن (حمودە پاشا 1782-1814ز) نەخۆشخانەیەكی تایبەتی كردەوە بۆ نەخۆشیە عەقڵیەكان و تەكیەیەكیشی دانا هەربۆ ئەو مەبەستە. هەروەها ئەمیرە (عەزیزە عپمانه) وەقفی نەخۆشخانەیەكی تایبەت بە نەخۆشیە عەقڵیەكانی كرد لەسەدەی (12ك/19ز) وەكو بنكەیەكی خەیری. لەسەدەی (13ك/20ز) دەبینین ماڵ و خانەكەی (سیدی فرج) شوێنی چارەسەری نەخۆشیە عەقڵیەكان بوو، كە بە زەكات و سەرفیترە بەڕێوە دەبرا .

سێیەم: لەبیركردن و دەرك نەكردن

ئەوەی لەدوای سەدەی (16)ەوە بەدیاركەوت لەجیهانی ئیسلامی فەرامۆشكردن و پشت هەڵكردن و لەبیركردن و دەرك نەكردن بوو بە گرنگی و بایەخی ئەم زانستە، هەربۆیە لەپاش چەندین سەدە و ئاڵوگۆڕی جۆراوجۆر ئەم زانستە تەواو نامۆبوو، لەهەمان كاتدا ئاشنابوو بە خۆرئاواییەكان و بەپێچەوانەوە لەجیهانی ئیسلامیشدا زیاتر لایەنە دەرونی و نەخۆشیە دەرونیەكان مۆركی سەدەكانی ناوەڕاستی خۆرئاوایان لێنیشت و كەسەكان مامەڵەیان لەگەڵ ئەم نەخۆشیەدا وەكو بابەتێكی كوفر و ئیمان و زاڵبونی هێزی شەیتانی و بەكارهێنانی تەلیسم و جادوو لێكدەدایەوە، بۆیە لایەنی زانستیانەی بابەتە دەرونیەكان لەدوای سەدەی (16)ەوە بەرەو لاوازی چوو، لەپاش نەمانی خیلافەتیش بەتەواوی لەبەین چوو.

 

سەرچاوەكان 
1. د.أحمد عكاشە: الطب النفسی المعاصر، ص9.
2. د.عبدالرۆف ثابت: مفهوم الطب النفسی، ص6-7.
3. د.گارق بن علی الحبیب: الطب النفسی فی بلاد المسلمین، ص15.
4. Comprehensive texbook of Psychiatry2nd ed. Vol1, pages: 26-37.
5. مجلە العربیە للطب النفسی، السنە الثالثە، العدد اڵاول، ینایر 1984، ص5.
6. أحمد بن میلاد: الطب العربی التونسی، ص31.
7. History of Psychiatry In Ottoman Era and Modern Turkish Psychiatry, page: 34-35.
8. Jenkins J.G, Dalenbach KM.Obliviscence during Sleep waking Am J of Psychology, 1924, page:60
9. الرازی: الطب الروحانی، ص32.
10. الغزالی: معارج القدس فی مدارج معرفە النفس، ص7.
11. د.سلیم عمار و د.شمس الدین حمودە، مجلە تونس الطبیە، 1980، عدد 1-2. ص480-483. 
12. د.فخری الدباغ: مقدمە فی علم النفس، ص13.
13. د.سامی خلف حمارنە: تأریخ التراپ العلوم الطبیە عند العرب والمسلمین، ص334.
14. د.أحمد محمد عوف: صناع الحضارە العلمیە، ج1/ ص58.
15. أحمد ابراهیم الزین: العلوم و الكائنات الخفیە عند فلاسفە الإسلام، ص25.
16. اخوان الصفا: الرسائل، ج1/ ص296.