پوختەیەك لە بارەی ناو و مێژووی شاری هەولێر لە سەردەمە جیاجیاكاندا

پوختەیەك لە بارەی ناو و مێژووی شاری هەولێر لە سەردەمە جیاجیاكاندا
نووسین و ئامادەكردنی : محمد علی فتح الله
دەرچووی بەشی مێژوو / كۆلێژی ئەدەبیات / زانكۆی سەلاحەددین

شاری هەولێر بە یەكێك لە شارە كوردییەكان دەژمێردرێت كە خاوەن شارستانیەتێكی مێژوویی گەورەیە ، هەولێر كۆنترین شاری جیهانە كە تا ئێستا ژیانی لە سەر بەردەوامە ، بۆ یەكەم جار لە كۆنترین نووسینەكانی سۆمەری ناوی هەولێر هاتووە لە سەردەمی پاشای سۆمەری (شولكی) نزیكەی 2000 ساڵ پ.ز بە شێوازی (اوربلیون) یان (اوربلیوم) یان (اوربیلم) هاتووە ، هەروەها بە شێوازی (أربیلا)ش هاتووە.
لە سەردەمی بابلیەكان و ئاشوریەكان ناوی لێنرا (أرباایلو) یان (أربئیلو) واتا شاری چوار خواوەند ئەوەبوو لەو سەردەمانەی ئاماژەمان پێیدا مەڵبەندێكی ئایینی بوو كە خەڵكی لە ناوچە جیاجیاكاندا دەهاتن بۆ سەردانیكردنی پەرستگای (عەشتار) لە هەولێر ، و لە تەورات بە ناوی (ارباایلا) باسی لێكراوە ، هەروەها لە نووسراوەكانی فارسی بە ناوی (أربایلو) یان (أربیرا) هاتووە ، لە كاتێكدا لە سەرچاوە یۆنانیەكاندا بە ناوی (أربیلا) هاتووە ، لە سەرچاوە ئەوروپیەكان بە تایبەتی لە سەرچاوە ئیسپانیەكان و پورتوگالیەكان بە (Arbil و Arblie ) هاتووە ، و عوسمانیەكان پێیان دەگوت (أربیل) و لە سەرچاوە توركیەكان بە شێوازی (أربل ، أبرل ، بیروبل) هاتووە ، و لە سەرچاوە عەرەبیەكان بە (أربل) هاتووە ، بەڵام دانیشتوانەكەی پێی دەڵێن (هەولێر) ، و لە زمانی كوردی ناسراوە بەناوی (هەلیر) ، و ئاماژەكراوە لە لایەن مێژوونووسە كوردەكان كە ئەم ناوە كۆنە ، بەڵام ئەم ناو لێنانە پەرەی سەندووە و پێشكەوتووە لە ووشەی (خولیر) واتا پەرستگای ڕۆژ ، و ئەو ناوەش بۆ پەرستگای عەشتار بووە كە شاری هەولێر لە سەردەمە مێژووییە كۆنەكاندا لە باوەشی گرتووە ، هەندێك لە دانەرانی كتێب دەڵێن ووشەی (هەولێر) كوردەكان دەری دەبڕن و پێی دەڵێن بەو شارەی ئێستا كە (هەولێر)ە ، پێكهاتووە لە (هالێرەیە) واتا ئەوە لێرە.
كاتێك گوتیەكان دەوڵەتی ئەكەدی یان لە ناوبرد (2150 – 2050)پ.ز هەولێر بوو بە بەشێك لە دەوڵەتی گوتی كە بناغەیەكی سەرەكی ئەو دەوڵەتە بوو ، و لە سەرەتاكانی سەردەمی پاشایانی بنەماڵەی (ئوری سێیەم) لە (2050 – 1950)پ.ز دەسەڵاتیان درێژ بووەوە بۆ شاری هەولێر ، دواتر سۆمەریەكان نەیان توانی پارێزگاری لە هەولێر بكەن لە بەر دووری پاشانشینەكەیان لە باشور ، و كاتێك كاشییەكان بنەماڵەی بابلی (حامورابی)یان لە ناوبرد هەولێر كەوتە نێو چوارچێوەی دەوڵەتی كاشییەكان ، و لە سەردەمی ئاشورییەكانیشدا دەشتەكانی ئاشور و هەولێر و كەركوك لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتە نوێیە بوونە ، و لە سەردەمی ئاشوری هەولێر پایتەختی ئایینی ئاشورییەكان بوو كە مەڵبەندی خواوەندی (عەشتار) بووە كە بە عەشتار یاخود (اریلا) ناسراوە ، دوای ڕووخانی دەوڵەتی ئاشوری بەدەست هاوپەیمانیەتی هەریەك لە میدیەكان و كلدانیەكان ، هەولێر ملكەچ بوو لە ساڵی 612پ.ز بۆ زاڵ دەستی میدیەكان ، دوای ماوەیەكی كورت دەوڵەتی ئەخمینی دامەزرا كە لە ماوەی سەدەی (7) تاوەكو سەدەی (2)پ.ز حوكمڕانیان كردووە كە میراتگری موڵكەكانی میدیەكان بوون ، بەڵام لە پێكدادانێكی ئەخمینیەكان لە گەڵ یۆنانیەكان بە سەركردایەتی (ئەسكەندەری مەقدۆنی) ئەوەبوو ئەسكەندەر توانی سەركەوتن بەدەست بێنێ بەسەر (داریوسی ئەخمینی) لە ساڵی 331پ.ز لە جەنگی (ئەربیلا – گوگامێلا) بەمەش هەولێر بووە بەشێك لە ئیمپڕاتۆریەتی ئەسكەندەری فراوان ، دوای مردنی ئەسكەندەر لە بابل لە ساڵی 323پ.ز عێراق و سوریا بوون بە بەشی یەكێ لە سەركردەكانی كە ئەویش (سلوقس) بوو كە شاری هەولێری ئاوەدانكردەوە ، دواتر فرپیهكان هاتنە سەر شانۆی ناوچەكە لە (148پ.ز – 226ز) سلوقیەكانیان لەناوبرد و دەوڵەتێكی یەكگرتوویان دامەزراند كە لە ژمارەیەكی میرنشینی یەكگرتوو پێك دەهات وەكو میرنشینی (رەها ، تەدمور ، سنجار ، حچر ، حدیاب) ، هەولێر لە گرنگترین شارەكانی حدیاب بوو دواتر هەولێر لە ماوەی حوكمڕانی فرپیهكان ڕووبەڕووی شاڵاوەكانی ڕۆمانی بوویەوە ، لە لایەكی ترەوە ساڵی 83پ.ز بۆ ماوەی 10 ساڵ لە ڕۆژگاری (نیگران شا)ی ئەرمەنی هەولێر كەوتە ژێر ڕكێفی سوپای ئەرمەنەوە ، لە دوای چەند پەلامار و هێرشێكی ڕۆمانەكان و بەناوبانگترینیان هێرشی پادشا (كەراكولا) بوو ساڵی 216ز هەولێر داگیركراو فارسەكانی وەدەرنا و لە ناوی بردوون ، پاشان ساسانیەكان لە ساڵی 226ز بوون بە میراتگری فرپیهكان هەولێریش بوو بە یەكێ لە شارەكانی ملكەچ بە ساسانیەكان كە بڵێسەی ئاگری ئاینی زەردەشتیان لێ بنیاتنا ، لەو ماوەیەدا هەولێر گۆڕەپانی شەڕ و ململانێی نێوان ساسانی و ڕۆمانی بوو پاشان لە گەڵ هاتنی ئیسلام و ڕووخانی دەوڵەتی ساسانی هەولێر چووە نێو چوارچێوەی دەوڵەتی ئیسلامی لە سەردەمی خەلیفە عومەری كوڕی خەتاب (ر.خ) لە ساڵی 16ی كۆچی بە فەرماندەی (عوقبەی كوڕی فەرقەد) هەولێر و نەینەوا وناوچەكانی تر ئازاد كران لە چوارچێوەی ناوچەكانی باكوری عێراق دواتر لە هەولێر جەنگێكی یەكلاكەرەوە لە نێوان ئەمەویەكان و عەباسیەكان ڕوویدا كە بە جەنگی (زاب) ناسراوە لە ساڵی 132ك/750ز ئەوە بوو (مەڕوانی كوڕی محەمەد) دوایین خەلیفەی ئەمەویەكان شكستی هێنا و خەلافەتی ئەمەوی ڕووخا.
لە سەردەمی عەباسیەكان گرنگی هەولێر جارێكی تر بە دیاركەوت و هەولێر كەوتە ژێر فەرمانڕەوایی كوردە هەزبانیەكان و لە ماوەی زاڵدەستی بوەهیەكان لە سەر خەلافەتی عەباسی (334 – 447ك / 944 – 1055ز) هەزبانیەكان توانیان میرنشینێك لە هەولێر دابمەزرێنن ئەم میرنشینە بەردەوام بوو تا دەركەوتنی (عمادالدین زنگی) لە 521ك / 1127ز كە بە پلەبەندی شارە كوردییەكانی خستە ژێر دەسەڵاتی خۆی ، لە ساڵی 539ك / 1144ز (زین الدین علی كوچك كوڕی بكتكین كوڕی محەمەد) توانی میرنشینێكی سەربەخۆ دابمەزرێنێ كە ناسراوە بە میرنشینی (بكتكین) كە هەولێر و شارەزوور و…هتد ، بەخۆدەگرت پاشان كوڕە بچوكەكەی (زین الدین یوسف) دێ لە ساڵی 563ك / 1168ز دوای ئەویش (مڤفرالدین كوكبری) لە 586ك/ 1190ز كە حوكمڕانی ئەتابكی هەولێر دەكات كە پابەندی سیاسی خۆی بۆ (صلاح الدین الایوبی) دەردەخات و خوشكی صلاح الدین دەخوازێ بە ناوی (رەبیعە خاتوون) ، لە سەردەمی ئەودا هەولێر پێشكەوتنێكی گەورە لە ڕووی زانستی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی بەخۆیەوە دەبینێ ، دوای مردنی لە ساڵی 630ك / 1233ز میرنشینەكەی دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتی خەلیفەی عەباسی بەناوی (المستنصر) دواتر هەولێر چەندین جار ڕووبەڕووی شاڵاوی مەغۆلەكان دەبێتەوە هەولێر پاشان ملكەچ دەبێ بۆ حوكمی مەغۆلەكان دواتریش جەلائیریەكان كە لە دوای ئیلخانیەكان هاتن لە ساڵی 1337ز پاشان ملكەچ بوو بە توركەكانی (قەرە قۆینلۆ و ئاق قۆینلۆ) لە ساڵی 1410ز ، پاشان لە ساڵی 1508ز هەولێر كەوتە ژێر چنگی فارسە سەفەویەكان و دوای شەڕی چاڵدێران لە ساڵی 1514ز هەولێر و ناوچەكانی باكوری عێراق و كوردستان كەوتە ژێر دەستی عوسمانیەكان ، پاشان عوسمانیەكان دوای ئازادكردنی عێراق دانیان نا بە میرنشینە كوردیەكان لەوانەش میرنشینی سۆران لە هەولێر ، و هەولێر دواتر سەر بە ویلایەتی بەغدا بوو پاشان جیابوویەوە چووە سەر سەنجەقی شارەزوور (كەركوك).
دوای جەنگی یەكەمی جیهانی ئەو ڕووداو و پێشهاتانەی كە ڕوویاندا لە ئازاری ساڵی 1917ز ئینگلیزیەكان بەرەو باكور هاتن لە تشرینی دووەمی ساڵی 1918ز هاتنە هەولێر و ڕواندزیان داگیركرد ، ئینگلیزیەكان (كاپتن های) بە حاكمی كارگێری لە سەر هەولێریان دانا ئەوەبوو (ئەحمەد ئەفەندی عوسمان) یەكەم موتەصریفی هەولێر بووە ، دوای بەیاننامەی 11/3/1970 هەولێر كەوتە نێو ناوچەی ئۆتۆنۆمی كە سلێمانی و دهۆك و هەولێری دەگرتەوە ، هەولێر بوو بە مەڵبەندی ئۆتۆنۆمی .
– سەرچاوەكان :
1- محسن محمد حسین : أربیل فی العهد اڵاتابكی ، مگبعە أسعد ، بغداد ، 1976.
2- هاشم خچر الجنابی : مدینە اربیل ، دراسە فی جغرافیە الحچر ، الموصل ، 1987.
3- إسماعیل شكر رسول : ( أربیل ) ، دراسە تأریخیە فی دورها الفكری والسیاسی 1939 – 1958 ، سلیمانیە ، 2005.