History Of Kurdistan مالپه‌رێكی تایبه‌ته به مێژووی كورد و جیهان
إحسان برهان الدین
ناوی (محمد بن محمد بن حسين بهاء الدين البلخي ) ه ، به‌ڵام ناوبانگی به مولانا جلال الدین الرومی ده‌ركردووه ، له ساڵی 1207م- 604 هـ له ناوچه‌ی بلخ له ئه‌فغانستان له دایكبووه‌و له ساڵی 1273م- 672 هـ له شاری قونیه له توركیا وه‌فاتی كردووه ، شاعیر و زانا بووه له فیقهی مه‌زهه‌بی حه‌نه‌فی و زانسته‌كانی تر ،دوا قۆناغی ژیانی خۆی بۆ ته‌سووف یه‌كلا كردووه‌ته‌وه‌و كتێبێكی به ناوبانگی هه‌یه له‌و باره‌وه به ناونیشانی (المثنوي) كه بریتیه له كۆمه‌ڵه هۆنراوه‌یه‌ك له لای موریده‌كانی به (الكتاب المقدس) ی تصوف پێناسه ده‌كرێ ،هه‌روه‌ها جلال الدین سه‌رۆكایه‌تی ڕێبازێكی ته‌ریقه‌ته‌تیشی كردووه پێی ده‌وترێ (الطریقة المولویة).
له ته‌مه‌نی چوار ساڵیدا له گه‌ڵ باوكی چوونه به‌غدا و بۆ ماوه‌یه‌ك له‌وێ بوون و دواتر كۆچیان كرد بۆ زۆر شوێن و وڵات و دواجار به بانگهێشتی سوڵتانی سه‌لاجیقه‌كان له قۆنیه جێگیر بوون ، له‌وێ جلال الدین بۆ ماوه‌ی چوار ساڵ سه‌رقاڵی وانه‌وتنه‌وه و كتێب نووسین بووه ، به‌ڵام له‌ده‌وروبه‌ری ساڵی 623 كۆچی گۆڕانكارییه‌كی گه‌وره له ژیانیدا درووست بوو ، له‌و ڕۆژه‌وه وازی له دونیا هێنا و ده‌ستی كرد به نووسینی شیعری ته‌سه‌ووف و گرنگیدان به وێرد و گوێگرتن له مۆسیقا وه‌كو ڕێگایه‌ك بۆ به هێزكردنی لایه‌نی ڕوحی خۆی و گه‌شتنی خۆی و گه‌یاندانی موریده‌كانی به خوا، به‌تایبه‌تی له پاش كوژرانی هاوڕێیه‌كی زۆر خۆشه‌ویستی كه سۆفییه‌كی به ناوبانگه به گومڕایی به (الشمس التبریزی). ده‌ناسرێ، وه‌رچه‌رخانێكی گه‌وره له ژیانیدا درووست بوو ، به جارێك له تصوف دا – به واتا خراپه‌كه‌ی – ڕۆچوو! به‌رهه‌مه‌كانی به گشتی بریتین له: (الرباعيات ، ديوان الغزل ، مجلدات المثنوي الستة ، المجالس السبعة و رسائل المنبر، فیه ما فیه…)كه به‌گشتی به فارسی نووسراون و ده‌رباره‌ی ته‌سه‌ووف ن.
به‌رهه‌مه‌كانی جلال الرومی بۆ زۆرێك له زمانه‌كانی جیهان وه‌رگێڕدراوه‌و له‌به‌ر بیروباوه‌ڕی ده‌رباره‌ی كاریگه‌ری مۆسیقا وسه‌ما كردن ،گۆرانی بێژه‌كانی ئه‌وروپا و ئه‌مریكا وه‌كو (مادۆنا) كردوویانه به گۆرانی.
به ناوبانگترین و گوماناویترین كتێبه‌كانی بریتین له (المثنوي) كه لایه‌ن (محمد عبد السلام كفافي )وه‌رگێڕدراوه‌ته زمانی عه‌ره‌بی ، تێیدا به ڕوونی ده‌ڵێت كه ئه‌م كتێبه‌ی له لایه‌ن خواوه به ئیلهام بۆی هاتووه ، خۆیشی له ڕاستیدا به گشتی له به‌سه‌رهاته‌كانی كتێبی (كلیلة و دمنة) و بیروباوه‌ڕه‌كانی بیردۆزه‌ی (وحدة الوجود) و بیروبۆچوونه‌كانی الحلاج و ابن عربي و السهروردي و كه‌سانی هاوشێوه‌كانیان وه‌رگرتووه ، به‌ڵام به ته‌عبیرو هه‌ندێ تایبه‌تمه‌ندی خۆی ده‌یانخاته ڕوو! جلال الدین ئه‌گه‌رچی بانگه‌شه‌ی پیغه‌مبه‌رایه‌تی نه‌كرووه به‌ڵام وه‌سفی كتێبه‌كه‌ی خۆی كردووه به‌وه‌ی كه (لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه)به ڕاشكاویش ده‌ڵێت ئیلهامه‌و له لای خواوه بۆم هاتووه.
جلال الدین الرومی هه‌موو لادان و و گومڕایی و وته پێچه‌وانه‌كانی ئه‌هلی ته‌سووفی له خۆیدا به زیاد كۆكردبوویه ، ئه‌وه‌نده‌ی من ده‌رباره‌ی ئه‌و شاعیرو كه‌سایه‌تیه خوێندوومه‌ته‌وه هیچ كاره‌ساتێكی لاده‌رانی وه‌كو حلاج و ابن عریي و الشمس التبریزي والسهروردي و هاوشێوه‌كانیان نه‌بووه له‌لای ئه‌م به زیاده‌وه بوونی نه‌بێت :
– سوجده‌ی بۆ براوه‌و خۆیشی سوجده‌ی نه‌ك بۆ موسوڵمان به‌ڵكو بۆ گاور و جوله‌كه‌ش بردووه .
– باوه‌ڕی به هیچ جیاوازییه‌ك له نێوان ئاییه‌نه‌كاندا نه‌بووه ، به‌ڵكو كاتێك جوله‌كه‌یه‌ك پرسیاری لێ ده‌كات دینه‌كه‌ی من باشتره یان دینه‌كه‌ی تۆ؟ پێی ده‌ڵێت دینه‌كه‌ی تۆ .
– مۆسیقا و سه‌ماكردن و خولانه‌وه‌ی موریدی به‌ده‌وره‌ی خۆیدا به چاكترین ڕێگا داناوه بۆ خوا په‌رستن .
– به پاساوی جۆراجۆر سنووره‌كانی ڕه‌وشتیشی به ناو زیكر و فه‌ناء و وحده الوجود و وحدة الشهود به شێوه‌یه‌ك به‌زاندووه ناگونجێت لێره شیكرێته‌وه .
– له زۆر جێگه‌ی مه‌سنه‌وییه‌كه‌یدا جیاوازی له نێوان خالق و مه‌خلوق دا ناكات ،باسی خۆشه‌ویستی خواو عه‌شقی خوا به شێوازێك ده‌كات هه‌رگیز له گه‌ڵ مه‌زنی په‌روه‌ردگار ناگونجێت .
– وه‌سفی خوا ده‌كات به ده‌ریا و بوونه‌وه‌ر شه‌پۆله‌كانیه‌تی .
– كتێبه‌كانی لێوان لێون له وته‌ی لێڵ و واتای خراپ هه‌ڵگر .
– جاروباریش هه‌ندێ قسه‌و شیعری هه‌یه خه‌ڵكی ساده‌ی پێ ده‌خه‌ڵه‌تێت وه‌كو خۆڵ له چاوكردن ده‌رباره‌ی بیروباوه‌ڕه تێكگیراوه‌كانی له گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئیسلامیدا .
– سه‌رباری هه‌موو بیروباوه‌ره ناكۆكه‌كانی له گه‌ڵ بیروباوه‌ڕی ئه‌هلی سوننه‌ت ، كه‌سێكی به كرێگرته بووه بۆ مه‌غۆله‌كان و وه‌سفی جه‌نگیزخانی وه‌كو پێغه‌مبه‌رێك كردووه ، هه‌ندێ له سه‌ركرده سه‌ربارزییه‌كانی ئه‌وانیشی به ئه‌ولیا وه‌سف كردووه ، كاتێكیش عه‌لائی كوڕی له شه‌ڕی دژی مه‌غۆله‌كان ده‌كوژرێت ئه‌و نوێژی له‌سه‌ر ناكات!وه‌كو شاعیرێكی به ناو بانگ و به تواناش یه‌ك به‌یت شیعری نییه باس له كاره‌ساتی هاتنی مه‌غوله‌كان و ئه‌و ڕه‌شه كوژییه‌ی كردیان له به‌غدا ، ئه‌مه له كاتیكدایه كه سه‌عدی شیرازی به عه‌ره‌بی و فارس یش له‌و باره‌وه شیعری هه‌یه!
– هه‌ر كام له كتێبه‌كانی جلال الدین الرومي بخوێنیته‌وه ئه‌و ڕاستیه‌ت بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه ئه‌و زیندووكه‌ره‌وه‌و میراتگری هه‌موو گومڕاكانی پێش خۆی بووه له سۆفییه‌كانی وه‌كو الحلاج و ابن عربێ و السهروردي .
ئه‌مانه‌ش كه ئاماژه‌ی بۆ ده‌كه‌م و زۆر زۆر له‌وه‌ش زیاتر له خودی كتێبه‌كانیدا هاتووه‌و له‌لای ئه‌و مێژووناسه‌ش كه خۆیان به موریدی ئه‌و زانیوه وه‌كو الأفلاكی وه‌كو مناقب و شانازی باس كراون و جێگای گومان نین .
سه‌باره‌ت به بۆچوونی پیاوێكی به‌ڕێز وه‌كو (أبو الحسن الندوي) كه له نێو كتێبی (رجال الفكر والدعوة) باسی كردووه بێگومان هه‌ڵه‌یه‌كی زۆر گه‌وره‌ی كردووه به هه‌رچی پاساوێك بووبێت ، چونكه گومرایی جلال الدین الرومي و لادانه‌كانی له هێڵه پانه‌كانی ئیسلام له‌وه ئاشكراتره له‌كه‌س شاراوه بێت نه‌خوازه‌ڵا له ئه‌بو حه‌سه‌نی نه‌ده‌وی ، حه‌یفیش بۆ ئه‌و پیاوه‌ی كه (ماذا خسر العالم)ی نووسیوه كه‌سێكی لاده‌ری وه‌كو جلال الدین به چاكسازو بانگخواز بزانێت.
سه‌باره‌ت به كتێبی (المثنوي) به پشتیوانی خوای گه‌وره له نووسینێكی تایبه‌تدا باسی ده‌كه‌م چونكه قسه زۆر هه‌ڵده‌گرێت.
به‌ڵكو خودی جلال الدین الرومێ شاییسته‌ی ئه‌وه‌یه كتێبێكی كوردی سه‌ربه‌خۆی له‌سه‌ر بنووسرێت له وێنه‌ی كتێبی ( أخبار جلال الدین الرومي)ی أبو الفضل القونوي بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر حه‌قیقه‌تی خۆی بناسرێت ، نه‌ك وه‌كو ئه‌وه‌ی هه‌ندێك باسی ده‌كه‌ن به ناحه‌ق و ستایشی خۆڕایی بۆ پێوانه ده‌كه‌ن ،یان هیچ نه‌بێت ئه‌و كتێبه‌ی ئاماژه‌م بۆ كرد بكرێته كوردی كه به تێروته‌سه‌ل باسی ئه‌و پیاوه‌ی كردووه ،بۆ ئه‌وه‌ی چیدی خه‌ڵكی پێ فریو نه‌درێت و ڕاستیه‌یه‌كه‌ی بخرێته ڕوو ، دوای ئه‌وه ئیتر هه‌موان ئازادن پاش ده‌رچوونی سپێده‌ی حه‌ق شوێنی بكه‌ون یان وه‌كو گومڕایه‌ك ته‌ماشای بكه‌ن.
له گه‌ڵ ڕێزم بۆ ئه‌و كه‌سه باشانه‌ی گومانی باش به جلال الدین ئه‌به‌ن له‌به‌ر هه‌ر هۆكارێك بێت ، به‌ڵام هاوكات جێگای تێڕامان و سه‌رنجیشه ئه‌م پیاوه بووه‌ته جیگای ڕێزو و به‌رگری لێكردنی هه‌موو ئه‌وانه‌ی چاویان به ئیسلامدا هه‌ڵنایه‌ت ، یان كێشه‌ی فیكری و عه‌قیدیان هه‌یه ، ته‌نانه‌ت له ڕۆژئاوادا ئه‌و په‌ڕی بایه‌خ به به‌رهه‌مه‌كانی ده‌درێت و گۆرانی بێژه‌كانی ڕاپ یش شیعره‌كانی ده‌كه‌نه گۆرانی ، ئایا ئه‌گه‌ر نوێنه‌رایه‌تی حه‌قیقه‌تی ئیسلامی بكردایه هیچ بایه‌خێكی پێده‌درا؟.
له كۆتاییدا من نكۆڵی له‌وه ناكه‌م جلال الدین شاعیرێكی گه‌وره بووه ، وته‌كانی پڕ مه‌عنا و خۆش و كاریگه‌ر بوونه ، هاوكات قسه‌ی باش و گونجاویشی له‌گه‌ڵ شه‌ریعه‌تی ئیسلامدا هه‌یه ، به‌ڵام عیبره‌ت به‌و هه‌موو لادان و هه‌ڵه گه‌ورانه‌یه‌تی كه له ڕێبازی هه‌موو زانایانی ئیسلام لایداوه‌و پێچه‌وانه‌یان بووه له كردارو گوفتاردا.
بۆ نووسینی ئه‌م كورته بابه‌ته بۆ چه‌ندین سه‌رچاوه گه‌ڕاومه‌ته‌وه ، به تایبه‌تی: الأعلام للزركلي ، أخبار جلال الدین الرومي ، أبو الفضل القونوي ، چه‌ند بابه‌تێك له سایتی (ملتقی أهل الحدیث) و سه‌رچاوه‌ی تر له ئینته‌رنێت وه‌كو سایتی وێكبیدیا.
