كه‌له‌پووری مێژوویی وەكو یەكێك لە كێشەكانی ئیسلام

یاسین تەها

زۆربەی شارەزایان باسیان لەوەكردووە پتەوكردنی پەیوەندیی بە رابردوەوە هۆیەكە بۆ سەركەوتن لە ئێستا و ئایندە، بەڵام ئەم حاڵەتە تاڕادەیەك لەناو خەڵكی موسڵمان جیاوازترە، ئەگەر پێچەوانە نەبێت، چونكە لە ئێستادا زۆرجار كەلەپووری ئاڵۆزی مێژووی ئیسلام بووەتە هۆی دروستكردنی گرفت، هەروەها هۆیەك بۆ رەخنە لێگرتن و تانەلێدانیان. ئەم وتارە هەوڵێكە بۆ تێگەشتن لە قەیرانەكانی ناو كەلەپووری مێژووی كاروانی موسڵمانەكان، هەروەها لەسەر هۆكاری ئاڵۆسكان و كێشەكانی ئەو كەلەپوورە هەڵوێستە دەكات لە هەستیارترین جومگەی خۆیدا كە سەردەمە زێڕین و بەراییەكانی ئیسلامە.

كێشەكانی پەیوەست بە تۆماركردنی مێژوو

هەموو ئەوانەی ئاگایان لە نووسینەوەی مێژووی ئیسلامی هەیە، لەسەر ئەوە كۆكن بەشی هەرە زۆری مێژووی سەردەمە زێڕینەكانی ئیسلام بە پشت بەستن بەگێڕانەوەی دەماودەم نوسراوەنەتەوە(1)، هۆكاری نەبوونی پێشینەی نووسراویش بۆ ئەو رووداوگەلەی كە قەرار بووە دواتر هەندێكیان ببنە بنەمای تەشریع و پەرستش لە ناو ئوممەتی ئیسلام، دەگەرێتەوە بۆ كەمی خوێندەواریی لە سەردەمی ژیانی موسڵمانە بەراییەكان، ئەمە جگە لە سروشتی خێڵەكیی كۆمەڵگای عەرەبی كە لە دێر زەمانەوە هەموو سەروەریی و بەسەرهاتەكانیان هەر یادەوەریی و دەماودەم بووە، بەدەگمەن پشتیان بە نووسین بەستوە بۆ یاداشتكردن و تۆماركردنیان. وەنەبێت ئەم حاڵەتی دەماودەمە تەنها پەیوەست بێت بە رووداوە مێژووییەكان، بەڵكە لە تۆماركردنی فەرموودەكانی پێغەمبەریشدا (د.خ) هەر هەمان شێواز پەیڕەوكراوە كە بایەخیان زۆر زۆر لە رووداوە مێژووییەكان زیاترە، بە جۆرێك سەرباری بوونی تۆمار و نووسینەوەی فەرموودەكان بەشێوەی بەرتەسك لە سەردەمی پێغەمبەر (د.خ)، كەچی پرۆسەی تۆماركردن و نووسینەوە و كۆكردنەوەی بەرفراوانی فەرموودە و ئەوەی پێیدەوترێت سوننەت دواكەوتووە بۆ دەورانی حوكمڕانیی خەلیفە عومەری كوڕی عەبدولعەزیز (101 ك مردووە). ئەم خەلیفە ئومەوییەی كە ناوی لە ئاستی خەلیفە راشیدینەكانە بۆ چاكەخوازیی، بە فەرمانێك والییەكەی خۆی لە شاری مەدینە (ئەبوبەكر بن حەزم) و والی شارەكانی تری راسپارد سەرجەم سوننەتەكانی پێغەمبەر (د.خ) بنووسنەوە و كۆی بكەنەوە، نەبادا هاوەڵان و زاناكان و ئەوانەی لەبەریانە كۆچ بكەن و دونیا بەجێبهێڵن(2).

جگە لەم راستییەی سەرەوە بڕوایەكی باو و زاڵ لەناو زۆرێك لە زانا ئیسلامییەكاندا هەیە، كە نووسینەوەی زانستە شەرعییەكان بەشێوەیەكی گشتگیر و بەرفروان لەسەر دەستی شیهابەدینی زوهری (124 كۆچی مردووە) ئەنجامدراوە. زوهری كە پلەی ئیمامی هەیە لە ناو ئەهلی سوننە یەكێكە لە گەورە مێژوونوس و فەرمودەناسەكان و خۆی بەتەنها دەوروبەری 2200 فەرمودەی تۆماركردووە.

كاریگەریی خراپی رووداوەكان

ئەو وەخت و كاته‌ی فەرموودەكان و زانستە شەرعییەكانی تری تێدا نووسراوەتەوە، بە مێژووی موسڵمانان و سیرەی پێغەمبەری ئیسلامیشەوە، پاش زنجیرەیەك هەرا و گۆبەنی گەورەی ناو واقیعی ژیانی موسڵمانەكان هاتووە لەچەشنی: كوشتنی خەلیفە عوسمان (35 ك)، جەنگی جەمەل (36 ك)، جەنگی سەفین (37 ك)، سەرهەڵدانی خەواریج (37 ك)، كوشتنی عەلی كوڕی ئه‌بوتالیب (40 ك)، قەتڵوعام و سەربڕینی حوسێنی كوڕی عەلی و یاران و بنەماڵەكەی لە كەربەلا (61 ك)، هەموو ئەم رووداوە خوێناوییانەش كاریگەریی گەورە و راستەوخۆیان لەسەر دروستبوونی دەسته‌گەریی موسڵمانەكان و بڵاوبونەوەی رق و قین هەبووە لە ناو ئەوانەی وردەكاریی و بەسەرهاتەكانیان بەشێوەی دەماودەم یان حیكایەت گواستۆتەوە بۆ دوای خۆیان. هەر لەم میانەیەشدا گرۆی هەواداری عەلی كوڕی ئه‌بوتالیب (شیعە) چەندین بەسەرهات و فەرموودە و دەقیان بۆ پیرۆزكردن و سەرخستنی عەلی كوڕی ئه‌بوتالیب فڕێداوەتە ناو تۆماری مێژووییەوە، بەرانبەر بەوانیش موسڵمانە سوننەكان بە چەندین شێواز هەوڵیانداوە كارنامەی ركابەرانی عەلی كوڕی ئه‌بوتالیب جوان و رازاوە بكەن، وەك تۆڵەكردنەوەیەك لەوان.

لە سایەی ئەو رق و قین و ململانێ خوێناوییەی لە نێوان بەرەی عێراق (عەلی) و بەرەی شام (موعاویە)شدا دروستبوو، پەنابردن بۆ هەڵواسین و دروستكردنی بەسەرهات و ڕووداو بۆ سەرخستنی بیروباوەڕ، شتێكی ئاسایی و چەكێكی بەهێزی ركابەریكردن بووە، بەجۆرێك سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن وڵاتی عێراق و شارە بەناوبانگەكانی (كوفە و بەسرە) بوونە لانكەیەكی سەرەكیی داتاشینی گێڕانەوە و هەڵواسینی ریوایەتی هەڵبەستراو، تا كار گەیشتە ئەوەی كەسێكی وەكو ئیمام مالیك (179 ك مردووە) فەتوا بدات بە زەروورەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ریوایەت و گێڕانەوەكانی خەڵكی عێراق وەك گێڕانەوەكانی ئەهلی كیتاب (3)، بەپێی فەرمودەی پێغەمبەریش (د.خ) كە بوخاری دەیگێرێتەوە گێڕانەوەكانی ئەهلی كیتاب لە ناو موسڵمانەكاندا نە بە راست دادەنرێن و نە بەدرۆ دەخرێنەوە، ئەمەش ئەوپەڕی بەدگومانی لە گیڕانەوەكانی ئەهلی عێراق و قەبارەی شێوانی گێڕانەوە مێژووییەكان دەردەخات لە سەدەی دووەمی كۆچی و لە ژێر كاریگەریی رووداوە خوێناوییەكانی مێژووی ئیسلام.

 زاناو مێژوونوس قازی ئیبن ئەلعەرەبی ئەندەلوسی(543 ك مردووە) كە یەكێكە لەوانەی  پێداچونەوەی كردووە بۆ دەقە مێژووییەكان و بەچاوی رەخنەوە تەماشایان دەكات، باسی لەوەكردوە بەهۆی دەرمارگیرییەوە و لەئەنجامی رووداوە خوێناوییەكان، موسڵمانەكان پەرتەوازەبوون بەسەر چەند دەستە و تاقمێكی جیاجیای هەواداری كەسایەتییەكان و چەندین گروپ دروستبوون بە ناوی “البكریة، العمریة، العثمانیة، العلویة، العباسیة”، هەریەك لەمانەش بە باری خەلیفەی خۆیاندا دایانده‌تاشی و هەوڵیان دەدا پایەی لەچاوی بەرانبەرەكەیدا بەرزتر بكەنەوە، یان پایەی بەرانبەرەكەی نزم بكەنەوە (4). ئەمەش گەورەترین كێشەیە بۆ تۆماری مێژوویی، نەخوازە گەر بزانین لە زۆربەی سەرچاوەكاندا بە چاوی پیرۆزییەوە تەماشای نەوەی یەكەم و دووەم و سێیەمی ئیسلام كراوە بەو پێیەی لە فەرمودەی پێغەمبەردا (د.خ) بە “خیر القرون” ئاماژەیان بۆ كراوە (5).

كێشەی گواستنەوەی تۆمارەكان

 وه‌نەبێت تەنها پشتبەستن بە گیڕانەوەی دەماودەم كێشەی بۆ كه‌له‌پووری مێژووی ئیسلامی دروستكردبێت، بەڵكە لە گواستنەوەی نووسراو و تۆمار و ریوایەتەكانیشدا گرفتی گەورە روویداوە، بۆ وێنە مێژوونوسێكی گەورەی لە چەشنی ئیمامی تەبەری (310 ك مردووه) بێ سڵەمینەوە لە هیچ ریوایەت و گێڕانەوەیەك هەرچی ديوە و هەرچی بیستوە بە سەنەدەوە وەكو خۆی تۆماری كردووە، ئەركی سۆراغ و بەدواداچوونی گێڕانەوە مێژووییەكان و جیاكردنەوەی راست و ناڕاستیشی بە نەوەكانی دوای خۆی سپاردووە. ئەم مێژوونوسە كە تا ڕادەیەك بە گەورە و راگری مێژوونوسانی ئیسلام دادەنرێت، ئەمەی بە ڕوونی لە پێشەكی مێژووەكەی خۆیدا رونكردوەتەوە بۆ ئەوەی هیچ گلەییەكی لەسەر نەمێنێت، بەڵام توێژەران و لێكۆڵەرانی پاش خۆی ئەمەیان كردوەتە گلەیی بەسەرییەوە، چونكە خۆی خاوەن میتۆد و دیدێكی رەخنەگرانەی كامڵ و تێروتەواو بوە، كەچی رازیی بووە چەندەها ریوایەتی نادروست و پڕ لە هەڵە لە بەرهەمە ناوازەكەیدا هەبێت و سەلیقە و توانای رەخنەگرتن و سۆراغكردنی بەكارنەهێناوە بۆ شەن و كەوكردنیان.

هەندێكی تری بەر لە ئەویش، وەكو یەعقوبی(284 مردووە) گیڕانەوەكانی هیچ سەنەدیان نییە، هەروەها مەسعودی ( 346 مردووە) تەنانەت ئاماژەی بەو سەرچاوانەش نەكردووە كە ریوایەتەكانی لێ كۆكردوونەتەوە، نەك دیارینەكردنی سەنەد و ریشەیان، هەردوكیشیان هەڵگری دید و خوێندنەوەی تایبەت بەخۆیانن كە هەوادارێتی عەلی كوڕی ئه‌بوتالیب ـ یەو بێلایەن نین دەربارەی رووداوەكان، ئەمەش ئەركەكە قورستر و ئه‌ستەمتر دەكات، چونكە زۆرێك لەو ریوایەتە پڕ لە ئیشكالیەتانەی باسیان كردووە هی سەردەمی خۆیان نەبوون، خۆیان شایەتحاڵی نەبوون، بەڵكە هەر دەماودەم بیستویانە، یان وەك خۆی دەیگێڕنەوە بەبێ ئاماژەكردن بەسەرچاوەكان، كەچی دواتر سەرجەم ئەم گێڕانەوە گومانلەسەرانە بوونەتە بنەڕەت و بنەمایەكی بەهێز بۆ دروستبوونی ئاینزا و ڕەوتی دژ بەیەك، هەروەها بوونەتە هۆی تاڵ و دژواركردنی ژیانی موسڵمانەكان و سەرەنجامیش تەڵخكردنی ئاسۆی پێكەوەژیان و پێكەوەهەڵكردنیان لە سەردەمی ئێستا.

ئەگەر بمانەوێ وردتر لەم باسە بدوێین، ئەوە بەسە ئاماژە بەوە بكەین كە تەبەری بە دروستی 586 بەسەرهات و هەواڵی مێژوویی لە كەسێك گێڕاوەتەوە كە ناوی  (أبو مخنف لوط بن یحیی الكوفي)یە، سەرجەم ئەم ریوایەتانەش لە سەردەمی پێغەمبەرەوە دەگێڕنەوە تا دەورانی حوكمڕانیی عەباسییەكان (132 ك) كەچی هەریەك لە ئیبن مەعین، ئەبو حاتەم، دارەقوتنی، ئیبن حەببان، زەهەبی  بە جیاجیا سەركۆنە و زەمیانكردووە و بەبێ متمانە ناویان بردووە (6).

ئەم ڕاوییە بەسەرهاتی وەها دەگێڕێتەوە پێنج لاپەڕەی تەواوە، كەچی نە ناوی سەرچاوە و نە سەنەدی تیا نییە، سەرجەم ریوایەتەكانی تریشی هەمان حاڵیان هەیە (7). هەروەها 280 ریوایەتی لە كەسێك گێڕاوەتەوە بەناوی محەممەد سائیب ئەلكەلبی (146 ك مردووە)، لەگەڵ 300 ریوایەت لە محەممەد بن عەمر واقیدی (207 ك مردووە)، لەگەڵ چەندان كەسی تر كە سەرجەمیان لە پێوەرەكانی ڕەخنە دەرناچن و لایەندارن و گێڕانەوەكانیان رەتكراوەتەوە (8). ئەم حاڵەتەی تەبەری كە یەكێكە لە گەورە پێشەواكانی تەفسیرو شەرعزانی و مێژوو مشتێكە بۆ نموونەی خەروارێكی گەورەی بەرهەمی كه‌له‌پووری مێژوویی كە لێوان لێون لە بۆمب و چەكی دەستی گروپە ئاینییەكانی ئێستا بۆ بەرهەمهێنانی توندوتیژیی و رەتكردنەوەی یەكترو پێكدادان.

هەوڵەكانی چارەسەر

لەپاش هەندێ هەوڵی لێكۆڵەران و هەندێ كۆششی پەرتەوازە و سنورداری لە چەشنی ئیبن ئەلعەرەبی ئەندەلوسی مالیكی، ئیبن تەیمییە، ئیبن حەجەر، ئیبن كەسیر، رەنگە لە ریزی مێژوونوسە گەورەكانی ئیسلامدا ئیبن خەلدون (809 ك مردووە) یەكەم كەس بێت لە ئاستی گەورەكان كە دركی بە مەترسی قەبارەی ئەم ئاوەژووكردنە كردبێت و پێشنیازی رێگاچارەی بەرەنگاربونەوە و مامەڵە لەگەڵكردنی بەشێوەیەكی عەقڵانی و زانستی كردبێت.

ئەم زانایە پێیوایە كۆمەڵێك هۆكاری بەهێزی ئاوەژوكردن و تەزویری مێژوو هه‌ن، كە دوان لەوانە سەرەكیی و جێی سەرنجن، یەكەمیان دەمارگیریی مەزهەبی و دووەمیان، بەخششی ماددی و خەڵاتەكانی میرو دەسەڵاتداران، بۆیە هەمیشە پێداگریی كردووە لەسەر ئەوەی بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ ورد و درشتی گێڕانەوە مێژووییەكان و كۆی كه‌له‌پووری مێژوویی ئیسلام بكرێت (9)، بەڵام سەیر ئەوەیە هەر خودی ئیبن خەلدون خۆی كە لە هەموو كەس باشتر دركی بەم راستییە كردوە، پەیڕەوی لەو رێگاچارانە نەكردووە كە پێشنیازیكردوە بۆ پاڵفتەكردنی مێژووی ئیسلام و لە بەرهەمەكەی خۆیدا (العبر) كە بە مێژووی ئیبن خەلدون بەناوبانگە لەسەر هەمان میتۆدی مێژوونوسانی پێش خۆی رۆشتووە كە گواستنەوەی هەواڵەكانە بەبێ سەرنجدان و وردبوونەوە لە مەتن و سەنەدەكانیان، ئەمەش وایكردوە میتۆدی پاڵفتەكردن جێگەی خۆی نەگرێت و گواستنەوەی لێشاوێك لە هەواڵ و زانیاری مێژوویی پڕ لە ئیشكال بەردەوامی هەبێت كە ئێستا بوونەتە كێشەی گەورە بۆ موسڵمانەكان.

لە دوای ئیبن خەلدون كەسی تر لە ئاستی زانیاری و زانستی ئەودا درێژەی بەم میتۆدە نەداوە لە گەڕان بەدوای فاكتەری رووداوەكان و تێڕوانینی گوماناوی ریوایەتەكان، ئەمەش رێگەخۆشكەرە بۆ ئەوەی مێژووی ئیسلامی وەكو مێژووی گشتی بچێتە خانەی ئەو زانستانەی كە هەندێك بە شێخی چەواشەكاریی “شیخ الأضاليل” لە قەڵەمی دەدەن بەهۆی ئەو لێكەوتە خراپانەی لە ئەنجامی خوێندنەوەی ئەم مێژووەوە بەرهەم دێن، بۆ نموونە لە هەندێ لە سەرچاوەكانی شیعەدا هاتووە كە عەلی كوڕی ئەبو تالیب بە راكێشان و پەلكێشان براوە بۆ بەیعەتدان بە ئەبوبەكر، هەندێكی تریان دەڵێن بە حەپل راكێشراوە(10)، لەكاتێكدا هەر ئەم سەرچاوانە سوورن لەسەر ئەوەی عەلی كوڕلا ئه‌بوتالیب بێ وێنەیە لەغیرەت و ئازایەتی و شەهامەت، لەناو عەرەبیشدا وا باو بووە كە مەگەر كەسێك عەقڵی لەدەست دابێت، ئەگینا زاتی نەكردوە بەرەنگاریی عەلی ببێتەوە كە لە تەمەنیدا جگە لە خودا كڕنوشی بۆ هیچی تر نەبردووە، ئیتر چۆن دەچێتە عەقڵەوە بەزۆر شتێكی وەهای پێ بكرێت؟!

بێگومان رەواندنەوەی ئەم تەمە و ئەم بەسەرهاتە و وەڵامدانەوەی بە پێوەرە رەخنەگرییەكەی ئیبن خەلدون هەموو پەیڕەوانی شیعە رزگار دەكات لە گرێ و هەست بە ستەملێكردنێكی قووڵ كە بەرانبەر سوننەكان هەیانە و ناهێڵێ بە ئاشتەوایی لەگەڵیاندا بژین. بەهەمانشێوە لەبەرەی سوننەكانیش چەندین نموونە و میراتی كه‌له‌پووریی لەمە خراپتر هەیە كە رێگرە لەوەی بیر  لە هەڵكردن لەگەڵ سوننەكان بكەنەوە، كە تۆمەتباركردنی وەزیری شیعی ئیبن عەلقەمی بەوەی بەغدای  دا بە دەست مەغۆلەكانەوە (656 ك) دیارترین ئەو رووداوانەی كە كاریگەریی لەسەر ئێستا هەیە.

زۆربەی سەرچاوە سوننییەكان تەنانەت رەسەنەكانیش، ئەم وەزیرە شیعییە بە هۆكاری ماڵوێرانی و كارەساتی هەموو ئوممەتی ئیسلام دەزانن لە كاتێكدا هەموو بەڵگە مێژوویی و خوێندنەوە عەقڵانییەكان كۆكن لەسەر ئەوەی شاڵاوی مەغۆل گەورەتر بوە لە رۆڵی ئەم وەزیرە شیعەیە، لاوازیی و داڕمانی دەزگاكانی خەلافەتی عەبباسیش پێویستی بە خیانەتی ئیبن عەلقەمی نەبووە بۆ ڕووخان و كەوتن، رەنگە ناوبراو هەلپەرست بووبێت و خۆی و خێزانەكەی لە مەرگێكی حەتمی رزگار كردبێت لەپاش گرتنی بەغدا، هەر بەم هۆیەشەوە پۆستەكەی مابێتەوە لەسایەی حوكمڕانیی مەغۆلدا، بەڵام ناكرێت و ناچێتە عەقڵەوە ئەو بەتەنها هۆكاری كەوتنی بەغدا بووبێت (11).

بەمدواییانە هەندێك لە مێژوونوس و توێژەرەكان هەوڵیانداوە بۆ قوتاربوون لەو گومان و دژیەكییانەی لە كەلەپووری مێژووی ئیسلامیدا هەن رێگای فەرمودەناسەكان بەكاربهێنن، لەوانەش لێكۆلینەوەی محەمەد تاهیر بەرزنجی لەسەر مێژووەكەی تەبەری و جیاكردنەوەی (صحیح الطبري) لە (ضعیف الطبري) لە دوتوێی 14 بەرگی گەورەدا، هەروەها بەرهەمەكانی مێژوونوسی عێراقی ئەكرەم زیا ئەلعومەری لە پێشەنگی ئەم هەوڵانەیە، بەڵام جێبەجێكردنی ئەم میتۆدە سەخت و قورسە كە پشت بە زانستەكانی (علم الرجال) و (الأسانید) دەبەستێت چەندین كۆمای گەورە لە خەرمانی كه‌له‌پووری مێژوویی دەسوتێنێت و یەكسانی دەكات بە سفر، هەروەها چەندین كەلێن و بۆشایی لە سەردەمە مێژووییەكان دروستدەكات، بۆیە چەندە جێگەی خۆشحاڵی و دەستخۆشیی بووە، هێندەش جێگەی نیگەرانی و رەخنەیە، بەو پێیەی مامەڵەكردنی مێژوو وەكو فەرمودە لە باكگراوەند و فەزا كۆمەڵایەتییەكە دایدەڕنێت و لەو رێسایە لایدەدات كە مێژوو وەكو ئەزموونی كۆمەڵگایەك تەماشا دەكات، نەك سەنەد و گێڕانەوەی تاكە كەس، جگە لەوەش نەك مێژووی ئیسلام بەڵكە مێژووی هیچ میللەت و نەتەوەیەك بە پێوەرەكانی فەرموودەناسی نەنووسراوەتەوە، هەروەها مەرج و بەندوباوەكانی فەرمودەی بەسەردا جێبەجێنابێت، بەڵام بوونی ئەم میتۆدە زانستییە ورد و سەختگیرە بۆ ئەو گێڕانەوە و جومگە مێژووییانەی كە هەڵوێستی فیقهی و مەزهەبییان لێ دەكەوێتەوە یان پەیوەستن بە ئەحكام و شەریعەتەوە شتێكی پێویستە، چونكە مێژووی عەقیدە و مێژووی شەریعەت جیاوازە لە مێژووی ئاسایی، لەدەرەوەی ئەم وێستگە گرنگانەش مێژووی ئیسلامی هەر  لە قاڵبی گێڕانەوە بەسەرهاتدا بمێنێتەوە، رەنگە زیانەكانی وەك ئێستا قورس نەبن كە لە زۆر جێگدا ئەوەندەی بەرهەمهێنەری رق و قین و پێكدادانن، هێندە فاكتەرێك نین بۆ پەرەدان بەگیانی لێبوردەیی و پێكەوەهەڵكردن.

بەكورتی لەبەر رۆشنایی ئەم گوزەرەی سەرەوە دەكرێت بوترێت:

كه‌له‌پووری مێژووی ئیسلام بەكۆڵێك كێشە و گرێ و گۆڵەوە گەشتۆتە نەوەكانی ئێستا و هێندەی لایەنە گەش و جوانەكانی هەڵگری كێشە و قەیران و داوی پێكدادانە، چونكە لە ژینگە و دۆخێكی تەندروستتدا كۆنەكراوەتەوە و تۆمار نەكراوە. مامەڵەكردن لەگەڵ ئه‌م كه‌له‌پوورە وریایی زۆری پێویستە، خاڵی یەكەم پێویستە ئەم كەلەپوورە لە ئایین و شەریعەت جیا بكرێتەوە و دواتر بە میكانیزمی تایبەت مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت كە تەبا بێت بە بنەماكانی شەریعەت و شیكاری واقیعی و زانستی سەردەم، هەندێك هەوڵیش لەم بوارەدا هەیە كە هەرچەندە كامڵ نین و چارەسەری یەكلایی و گشتگیر نین، بەڵام دەكرێت ببنە میكانیزمێك بۆ پاڵفتەكردنی هەر هیچ نەبێ سەدە بەرایی و زێڕینەكانی ئیسلام كە بە چاوی پیرۆزیی تەماشا دەكرێن و بەسەرهاتەكانی بوونەتە هۆی دروستبوونی چەندین دەستەبەندیی.

پەراوێزو سەرچاوەكان

(1) عبد العليم عبدالرحمن خضر: المسلمون وكتابة التاريخ دراسة في التأصيل الإسلامي لعلم التاريخ، المعهد العالمي للفكر الإسلامي، 1993، لا 276.
(2) محمد بن مطر الزهراني: تدوين السنة النبوية المشرفة من القرن الأولى إلى نهاية القرن التاسع الهجري، دار الهجرة، الرياض، 1966، لا 85.
(3) أكرم ضیاء العمری: بحوث في تاريخ السنة المشرفة، مكتبة العلوم والحكم، المدينة، لا 20.
(4) القاضي أبي بكر ابن العربي، العواصم من القواصم، محب الدين الخطيب، المكتبة السلفية، القاهرة، العواصم من القواصم، لا 246.
(5) رواه البخاری ومسلم.
(6) يحيى بن ابراهيم بن علي اليحيى: مرويات أبي مخنف في تاريخ الطبري، عصر الخلافة الراشدة، دراسة نقدية، دار العاصمة، الرياض، لا3، 43.
(7) یحیی بن ابراهیم: مرویات أبي مخنف، لا 57.
(8) صحیح تاریخ الطبری، حققه وعلق عليه، محمد طاهر البرزنجي، دار ابن كثير، دمشق، ج1، ص 16_20.
(9) ابن خلدون: المقدمە، تحقيق، علي عبدالواحد، القاهرة، 1962، 1/3.
(10)  الجوهری: السقیفە وفدك، تحقیق، باسم مجید الساعدی، العتبة الحسینیة،كربلاء، 2011، لا 92؛ عباس القمی: بیت الأحزان فی مصائب فاطمە الزهراء، مكتبة الرسول الأعظم الإلكترونية، لا 123.
(11) عبدالمجيد أبو الفتوح: التاريخ السياسي والفكري للمذهب السني في المشرق الإسلامي من القرن الخامس الهجري حتى سقوط بغداد، دار الوفاء، المنصورة، ط2، 1988، 261ـ 272.

تێبینى: ئەم بابەتە لە ژمارە (٣) ى گۆفارى خاڵ بڵاوکراوەتەوە.