ململانێیی سوننەوشیعە بانگڕاوندەکی مێژوویی

ململانێیی سوننەوشیعە بانگڕاوندەکی مێژوویی

عەلی زەڵمی

پێشەکی

سونە و شیعە دو راوگە و دونیابینیی ئیسلامیین و مێژوی جیاوازییان دەگەڕێتەوە بۆ مێژوی خودی ئیسلام خۆی. لەم نوسینەدا هەوڵدەدەین خوێندنەوەیەک بۆ ململانێی نێوان هەردو گروپی سونە و شیعە بکەین و ئەو ئەنجامە خراپانە بخەینەڕو کە لە ئەنجامی ئەو ململانێ مێژویییە خوێناوییەوە دروستبونە. لەوانەش ناسەقامگیریی سیاسیی و گرژیی کۆمەڵایەتیی و رەتکردنەوەی کەلتوریی و دابڕانی فکریی لەنێوان جڤات و شوێنکەوتوانی ئەو دو قوتابخانە مەزهەبییە هەر لەمێژ زەمانەوە هەتا رۆژی ئەمڕۆمان. واتە ئارگیومێنتی ئەم نوسینە لەسەر ئەو پێودانگە دەخرێتەڕو کە ئەگەرچی تەنگژەی سونە-شیعە کۆنە و مێژوەکەی بۆ چواردە سەدە دەگەڕێتەوە، بەڵام لێکەوتەکانی ئەو بارگرژیی و ململانێیە هەنوکەیییە و زیندوە. بە مانایەک لە ماناکان موسڵمانان تا هەنوکە نەیانتوانیوە لە عەقڵیەتی مەزهەبیی ١٤ سەدە لەمەو پێش قوتاریان بێت و توانای تێپەڕاندنی ئەو ململانێیەیان نییە یان هوشیاریی موسڵمانان لەو ئاستەدا نییە ئەو جیاوازی و خیلافانە نەهێڵن. لەمەش سەختر رۆژانە موسڵمانان و گەلانی دیکەی دراوسێی موسڵمانان لە ناوچەکەدا قوربانیی دەستی ئەو ململانێیەن.

باکگراوندی مێژوییی ململانێی سونە-شیعە 

سونە (سنی )* وەک زاراوە واتە شوێنکەوتوی ئەهلی سونە یان ئەهلی سونە و جەماعەتیشی پێدەگوترێت؛ بە هێڵی گشتیی شوێنکەوتوانی ئیسلام و چوار خەلیفەی راشدین  (بەتایبەتی ئەبوبەکر و عمر و عوسمان) و خەلافەتەکانی دوای ئەوان دادەنرێت، وەک ئەمەوییەکان و عەباسییەکان و عوسمانییەکان. لە بەرامبەر ئەمەدا شعەیە، مانای شوێنکەوتو  کە دوەم گروپی ئیسلام دێن. بە شوێنکەوتوانی ئیمامی عەلی دەوترێت دواتر کوڕەکانی و دوای ئەوانیش هەریەک لە خەلافەتی فاتیمییەکان و، بویەکان و سەفەوییەکان هتد .

دیارە ئێمە نامانەوێت لێرەدا بچینە ورد و درشتی چۆنییەتیی سەرهەڵدانی ئەو ململانێیە و هەروەها هۆکارەکانی کە زۆرن و فرە ڕەهەندن؛ بەڵکو بەکورتی ئاماژەیەکی پێدەدەین چونکە زۆری لەسەر وتراوە. ئەم نوسینە لەسەر ئەو بوار و رەهەندانە دەوەستێت کە کەمتری لەسەر وتراوە نەک باکگراوندە مێژویییەکەی ئەم ململانێیە. دیارە سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم کێشەیە راستەوخۆ دوای وەفاتی پێغەمبەری ئیسلام لە ساڵی (٦٣٢ز) دەستیپێکردوە و بە دیاریکراوی کێشە بو لەسەر جێگرتنەوەی پێغەمبەر و گرتنە دەستی دەستەڵات و رابەرایەتیکردنی موسڵمانان. لانی کەم سێ بیروبۆچون هەبون لە سەرەتادا؛ بیروبۆچونی یەثریبیەکان (ئەنسار) ئەوان پێیان وابو ئەوان شیاوترن بۆ شوینگرتنەوەی محمد چونکە ئەوان ئەویان پەنادا و بونە هۆی سەرخستنی پەیامەکەی و رزگارکردنی پێغەمبەر و یارانی لە دەستی قورەیش، سەعدی کوڕی عەبادەیان وەک جێگرەوەی پێغەمبەر دانا. دوەم بیروبۆچون هی هاوەڵانی کۆچکردو (مهاجرین) بو موسڵمانە پێشینەکان بو؛ ئەوانیش  پێداگیرییان لەسەر ئەوە دەکردەوە کە هاوەڵانی کۆچکردو نزیکترینن لە پێغەمبەر و هەر ئەوان باشترینن، ئەوانیش ئەبوبەکری سدیقیان هەڵبژارد کە عومەری کوڕی خەتاب پشتگیریی سەرەکیی دەکرد. سێەم بیروبۆچون و لایەن بریتی بو لە کەس و کاری موحەمەد خۆی کە بریتی بون لە عەلی کوڕی ئەبی تالب و عەباسی کوڕی عەبولمتەلب و فەزلی کوری عەباس، ئەمان عەلیان بەشیاوتر دەزانی و هەروەها بەهۆی ناشتن و تاعزیەوە بەشداریی ئەو دانیشتنەیان نەکرد کە بە گردبونەوەی سەقیفەی بن ساعدە ناسراوە. هەر بۆیە ئەوان بەتایبەتی عەلی دواکەوت لە بەیعەتدان بە ئەبوبەکر هەرچەندە رەئیێک هەیە لە مێژودا پێیوایە عەلی و خزمەکانی بەناچاری بەیعەتیان داوە بە ئەبوبەکر. *

سەرەتای تەنگژەی نێوان شیعە و سونە بە شێوازێکی ئاشکرا و یەکلاکەرەوە  لە رودوای (موقعە جبل) ساڵی ٣٦ هجری دەرکەوت، واتە جەنگی نێوان  عەلی و عائیشە هەروەها تەلحە و زوبیری کوڕی عەوام. لەو ڕوبەوبونەوەدا  کە زیاتر لەسەر کوشتنی عوسمانی کوڕی عەفان بو وەک خەلیفەی سێهەم، سونە عەلییان بە ئاسانکاریی  بۆ کوشتنی خەلیفە  تۆمەتبار دەکرد یان لانی کەم بێدەنگ بون و سزانەدانی بکوژەکانی. بە هەمان شێوە شیعە پێیان وایە  تەلحە و زوبێر بەیعەتیان نەدا بە عەلی چونکە خۆیان تەماعی دەستەڵاتیان هەبو. لە ئەنجامدا هەزاران سەحابی لەنێوان ئەو دو لەشکرەدا کوژران و دو ناودارترین  لە هاوەڵانی پێغەمبەر کە لەو کەسانە بون لە ئەدەبیاتی ئیسلامیدا پێیاندەگوترێت (دە کەسە مژدەپێدراوەکان)  کوژران ئەوانیش تەلحەی کوڕی عەبدوڵا و زوبیری کوڕی عەوام بون. دواتر جەنگی یان روداوی (وقعە صفین) کە تەنها ساڵێک دوای رودوای جبل بو، بە تەواوی دڕنی بە یەکێتییی موسڵماناندا و کردنی بە دو لەتی هەتاهەتایەوە. ئەم جەنگەش جەنگی نێوان مەعاویە و عەلی بو، کاتێ مەعاویە ئامادە نەبو بەیعەت بدات بە عەلی و لێی هەڵگەڕاوە. مێژو پێمان دەڵێت کە زیاتر لە ٧٠ هەزار سەحابی و موسڵمان لەو جەنگەدا کوژران لەناو ئەوانەشدا عەماری کوڕی یاسری تێدا بو. هەروەها تەنها ساڵێک دوای ئەوەش ٣٨ هجری لە جەنگی نهروان لەنێوان عەلی و خەوارجەکان زیاتر لە ٤٠٠٠ کەسی دیکە کوژران*. کوشتنی حوسەینی کوڕی عەلی کوڕی ئەبی تالیب بە دەستی پیاوەکانی زەیدی کوڕی مەعاویە لە ساڵی ٦١ی هجریی نەک هەر بویە هۆی شکاندنی پەیمانی نێوان مەعاویە و عەلی کە دوای مەعاویە خەلافەت بچێت بۆ حوسەین، بەڵکو بەتەواوی شیعەی خستە دەرەوەی مێژوی ئیسلامیی سونیی و خەلافەتەکانی . لەو شەڕەدا کە بە جەنگی کەربەلا دەناسرێت حوسەینی کوڕی عەلی و زیاتر لە ٧٠ ئەندامی خێزانەکەی بە دەستی پیاوانی زەید کوژران و تا هەنوکەش یادکردنەوەی ئەو کوشتارە بە عاشورا دەناسرێت لە ناو شیعەکاندا. ئیدی لەو رۆژەوە موسڵمانەکان لەژێر ناوی یەک ئاین بەڵام دو مێژوی جیاواز دەنوسنەوە.

دابەشبونێکی  مێژوی بەڵام نەزیفێکی بەردەوام 

هەرچەندە ئەمڕۆ لە وڵاتانی ئیسلامییدا دابەشبونێکی جیۆگرافیی هەیە و ئەو وڵاتانەی سونە و شیعەیان بەسەردا دابەشبوە تارادەیەک دیارن بەڵام لە بنەڕەتدا دابەشبونەکە ئەوەندەی زهنیی و عەقیدەییە ئەوەندە فیزیکیی نییە. ئەمڕۆ لەکۆی ١،٥ ملیار موسڵمان لە جیهاندا نزیکەی لە سەدا هەشتا و پێنجی سونەیە و لەسەدا دە تا چواردەی شیعەیە کە دەکاتە نزیکەی ١٥٠ ملیۆن تا ٢٠٠ ملیۆن شیعە  لە کۆی موسڵمانان. زۆرینەی شیعە دانیشتوی وڵاتانی ئێران، بەحرێن، عێڕاق، ئازربایجان و یەمەنن، هەروەها وەک کەمینە لە وڵاتانی وەک ئەفگانستان و پاکستان و سوریا و لوبنان و تورکیا و قەتەر و سعودیە و ئەمارات بونیان هەیە.

بەدرێژایی ١٤ سەدە لە ململانێی خوێناویی نێوان سونە و شیعە بەتەنها ئەو ململانێیە ناکۆکیی دینیی نەبوە، بەڵکو بە ئەمڕۆیشەوە کێشە و بارگرژیی نێوانیان چەندین رەهەندی سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵایەتیی و کەلتوریی گرتوەتەوە. یەکێک لە خراپیی و دژوارییەکانی ئەو ململانێ مەزهەبییە ئەوەیە کە وەک ئاماژەمان پێدا فرە ڕەهەند و گشتگیرە واتە تەواوی جومگەکانی ژیانی تاکی موسڵمانی گرتوەتەوە. بە جۆرێک نەک شوێنکەوتوانی ئەو دو رێچکەیە خۆیان بە شوێنکەوتوی یەک دین دەزانن و سەرچاوەکەیان یەکە بەڵکو زیادەڕۆیی نییە گەر بڵێن هێندی جیاوازیی دو دینی جیاواز نامۆن بەرامبەر بە یەکدی. دیارە ئەم جیاوازییە گەورەیە پەیوەندیی بە چەندین هۆکاری عەقیدەیی و فکریی و پاشخانی مێژویییەوە هەیە کە ئەو جیاوازییە مەزهەبییە زیاتر لە فۆرمی دەستەڵاتی سیاسییدا خۆی نماییشکردوە هەتا نوێنەرایەتیی مەزهەبیی. واتە هەر لەدوای کوشتنی حوسەینی کوڕی عەلی و ئەندامانی دیکەی خێزانەکەی ئیدی شوێنکەوتوانی ئەو رێچکەیە کە بەشیعە ناسراون بونەتە کەمینە لە مێژوی دەستەڵاتی ئیسلامییدا. بەڵام ئەمە بەو مانایە نایێت ئەوانیش نفوز و دەستەڵاتی خۆیان نەبوە، بگرە لە زۆر بڕگەی مێژوییی گرنگدا شیعەش خاوەنی خەلافەت (ئیمامەت) و ئیمپراتۆری خۆیان بون گرنگترینیان، ئادرسییەکان (٧٨٨-٩٨٥ز) بویەکان (٩٣٤-١٠٥٥ز)    فاتیمییەکان ( ٩٠٩-١٠١٧ز) سەفەوییەکان (١٥٠١-١٧٣٦ز)*. بەدرێژایی٢٥٠ ساڵی تەمەنی سەفەوییەکان کە وڵاتی فارس و خوراسانی بە دەستەوە بو لە جەنگی خوێناوییدا بو لەگەڵ تورکە عوسمانییەکان کە نوێنەرایەتیی سەرەکیی خەلافەتی سونەی دەکرد. ئەمە سەرباری ململانێی خوێناویی لۆکاڵیی لەنێوان جڤاتە شیعە و سونەکان بۆ نمونە لەنێوان سونەی وڵاتی حیجازی سعودیەی ئێستا و شیعەی کەربەلا و نەجەف عێڕاقی ئێستا. مێژو بۆمان دەگەڕێتەوە کە لە ناوەڕاستەکانی سەدەی نۆزدەدا دەیان هەزار شیعە کوژراون بە دەستی سونەکانی وڵاتی حجاز و بە جۆرێک هاتون سەرتاپای کەربەلایان وێرانکردوە و دەستیان نەپاراستوە لە ژن و منداڵ.

دواتریش کە دەوڵەتی مۆدێرن دروستدەبێت لە عێڕاقدا و هەروەها  فۆرمەکانی دەستەڵات دەگۆڕدرێن لە ناوچەکەدا، واتە لە خەلافەتی دینییەوە بۆ دەوڵەتی نەتەوەیی وەک چۆن عوسمانییەکان گۆڕان بون بە تورکیای نوێ و سەفەوییەکان نەمان بون بە ئێرانی ئێستا هەروەها حیجاز بو بە سعودیە. کەچی لە هەمان کاتدا ململانێی سونە-شعە فۆرمی نوێی وەرگرت و نەک هەر دەوڵەتی نوێ کۆتایی نەهێنا بەو ململانێ مێژویییە بگرە برەویشی پێدا و خوێناویتری کرد. نمونەی گەورە و زیندوی ئەو ململانێیە لە فۆڕمی دەوڵەتی نوێدا شەڕی هەشت ساڵەی  عێڕاق-ئێران بو کە قوربانییەکانی زیاتر لە یەک ملیۆن مرۆڤ بو. هەروەها سەدان هەزار ئاوارە و بێسەروشوێن بون ئەمە جگە لە بەهەدەردانی سەدان تریلۆن دۆلاری تێچوی جەنگەکە.

کۆتایی 

ئەگەرچی لە هەندێ وڵاتانی ئیسلامیی جۆرێک لە نەرمیی هەبێت بەرامبەر شیعە و هەروەها جۆرێک لە نزیکیی و لێکتێگەیشتن هەبێت لەنێوان ئەو دو رێچەکەی ئیسلامەدا، نمونەی ئەوەی ئەزهەر لە میسر لە ساڵانی پەنجاکاندا رازیبو فقهی شیعەش لە مەنهەجی خوێندندا هەبێ یاخود لە ئازربایجان هەردو موسڵمانی سونە و شیعە دەتوانن لە یەک مزگەوتدا نوێژ بکەن، بەڵام بەگشتی تابێت گیانی رقلێبونەوە و دژایەتیکردن لەنێوان ئەو دو لقەی ئیسلامدا زیاتر دەبێت و ناکۆکیی نێوانیان کڵپە دەستێنێت. بەتایبەتی لە کوێ سونە زۆرینە بێت و شیعە کەمینە ئەوا شیعەکان بەخراپترین شێوە دەچەوسێنەوە و بێبەش دەکرێن لەمافە ئاینی و بگرە مەدەنییەکانییشیان، بەهەمان شێوەش لەکوێ شیعە زۆرینە بێت رێگە بە سونییەکان نادەن مومارەسەی سروتە دینییەکانیان بەئازادیی بکەن. سەرهەڵدانی داعش دەشێت لە سادەترین خوێندننەوەدا سەبارەت بە  هۆکاری دروستبونی دەشێت بگەڕێنەوە بۆ ململانێی شیعە و سونە کە زەمینەی بۆ ئەم جۆرە گروپانە خۆش کردوە. لە تازەترین فەتوای موفتیی مەککەدا هاتوە کە لای ئەوان ( واتە ئەهلی سونە) شیعە زۆر خراپترن لە مەسیحیی و جولەکە*. ئەم ململانێ مێژینە لە ئەمڕۆدا ئیدارەکردن و ئەنجامدانی بە نوێنەرایەتیی تورکیا و سعودیە لە لایەک و عێڕاق (شیعەکان)و ئێران و سوریا لە لایەکی دیکە، وایکردوە نەزیفێکی خوێناویی بەردەوام لە ناوچەکەدا بونی هەبێت کە  بوەتە کارگەی مەرگ و هۆکاری پشێویی سیاسیی و ناسەقامگیریی و نەبونی ئاسایش و سەرهەڵدانی هەژاریی. ئەنجامەکانی ئەم ململانێیە رێگە خۆشکەرە بۆ دەستتێوەردانی دەرەکیی و بەکارهێنانی هێزە لۆکاڵییەکان لە بەرامبەر یەکتردا و پڕچەککردنیان لە ترسی یەکتر. بە جۆرێک نەک هەر ناسەقامگیریی سیاسیی و ئابوریی (دابەزینی نرخی نەوت) لێکەوتوەتەوە بگرە بۆتە رێگریش لەبەردەم هەر بەرەوپێشچونێکی کۆمەڵایەتیی و کرانەوەی فکریی و ریفۆرمی دینیی.

پەراوێزەکان

١-المعجم الوسيط ؛ مجمع اللغة العربية بالقاهرة، الطبعة الثالثة عام 1998

٢- هەمان سەرچاوە پێشو

 ٣-البداية النهاية لابن كثير في أحداث خلافة أبو بكر

٤- هەمان سەرچاوە

 ٥- Lapidus, Ira (2002). A History of Islamic Societies (2nd ed.). Cambridge University Press.

٦-

http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/the-vicious-schism-between-sunni-and-shia-has-been-poisoning-islam-for-1400-years-and-its-getting-9139525.html

٧-

http://www.nytimes.com/2016/01/04/world/middleeast/q-