ئەمریكا لە ساڵانی قەیرانی ئابوری جیهانیدا

ئەمەریكا لە ساڵانی قەیرانی ئابوری جیهانیدا لە ساڵی (1929)،تا هاتنە سەركاری ڕۆزفێڵت و ڕۆڵی لە چارەسەر كردنی قەیرانەكە :

لە تشرینی دووەمی 1928[هربرت هۆڤەر]ی، كۆماریخواز بوو بە سەرۆك، لە ناوخۆدا هەموو ڕێگایەكی بەكارهێنا بۆ بووژانەوەی وڵاتەكەی  و  بەرزكردنەوەی نرخی دراو بەشێوەیەكی باش، ئەم سیاسەتەش وایكرد كە مانگانە وڵاتەكەی  چەندین ملیۆن  دۆلار  زیاد بكات  و بەرەو پێش بچێت، چونكە گرینگی دا بە سكەی ئاسن و هەزارەها خانووی دروستكرد، كە وڵات لەم كاتەدا زۆر  پێویستی پێی بوو ، لەو سەردەمەشدا زانست و هونەر پێشكەوت، سەرۆك [هۆڤەر] ڕازیبوو قەرز بداتە ئەڵمانیا، ئەویش دەیدا بە فەرەنسا و بەریتانیا وەك  بژاردنێكی قەرز كە هاوەپەیمانان  لە پەیماننامەی[ڤێرسای]لە ساڵی(1919) بەسەر ئەڵمانیاندا سەپاند بوو، بەمەش بووە  هۆی  بەرز بوونەوەی  دۆلاری ئەمەریكی كە وەك دراوێكی جیهانی دەركەوت، سەرەڕای هەموو ئەو ڕێَگایانەی [هۆڤەر] گرتیە  بەر بۆ چاككردنی وڵاتەكەی، ئەوە بوو لە ئۆكتۆبەری ساڵی(1929) بەربەرەكانی  لە بازاری دراو ڕوویدا، بەهۆی سەروەت و سامانی زۆری كەلە سەردەمی  جەنگ كۆبوو بووە و دابەشكردنی نادادپەروەرانەی سەروەت و سامان، شێوازی چڕبوونەوەی دارایی وڵات لە لایەن ژمارەیەكی كەمی دانیشتوانی ئەو كاتەی ئەمەریكا كەنزیكەی زیاتر یەك لەسەر سێ‌ سەروەت و سامانی ئەو كاتە لەلایەن(50%) دانیشتوان قۆرخ كرابوو، كە هۆكارێكی سەرەكی قەیرانەكە  بووە، بانكەكانیش كە بە بێ‌ پاڵپشتی پێویست قەرز و متمانەیەكی لە ڕادە بەدەریان دەخستە بەردەم سەرمایەدارەكان، كە بووە هۆكارێكی دیكەی سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووری، نەبوونی هاوسەنگی بازرگانی دەرەكی و پێدانی  قەرزێكی زۆر  بەو  وڵاتانەی  كە زۆر لاواز بوون، توانای دانەوەی  قەرزیان  نە بوو، وڵاتە ئەوروپییەكانیش كە بونیادی داراییان بەهۆی شەڕەكانەوە لاواز بوو بوو، لەگەڵ ئەمەشدا برسێتی و  هەژاری  لەم ماوەیەدا تەشەنەی  كردبوو بەجۆرێك لەجیهانی  پیشەسازی ئەمرۆماندا وێنەی  نەبوو،

زێر لە  سنورێكی  دیاریكراو دا  مایەوە وە نەیتوانی  پێداویستییەكانی بازار دابینبكات، چونكە  لەم كاتەدا هەموو كانە زێرەكان  وەستان كە هی پێش جەنگی یەكەمی جیهانی بوون، لە نەبوونی زێردا زیو بەرهەمهات، بەمەش  بەهای زێڕ بەتەواوەتی  هاتەخوارەوە و كاتێكیش  زێڕ دابەزێت  بەهای دراویش  دادەبەزێت و هێزی 

كرین كەم دەبێتەوە ، وە جوتیار بەرهەمەكەی پارەناكات و ئەویش بەرهەم پیشەسازیەكە ناكرێ‌، لە ئەنجامی  ئەو هەموو ناڕێكوپێكیەی بەرهەمهێنانی  ئازادی بێ‌ نەخشە بووە هۆی قەیرانی [وول ستریت] ، كە ئەمەش سەرەتای سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووریی جیهانی بوو، كە نرخی دراوەكان  بە شێوەیەكی سەرسورهێنەر دابەزی، لە یەك هەفتەدا بووە هۆی هەرەسهێنانی (650) بانك لە ساڵی (1929)، لە ساڵی (1931) ئەم ژمارەیە زیادیكرد و گەیشتە (2294) بانك، دواتر ئەمەریكایەكان بە خێرایی پارەی  خۆیان  دەرهێنایەوە لە بانكەكانی  ئەڵمانیا و نەمسا، بەمەش  ئەوروپایان ڕاكیشا بۆ ناو قەیرانی خۆیان، ئەمەش بووە هۆی دابەزینی بەرهەم بە ڕێژەی (50%) و ژمارەی بێكارەكان زیادی كرد تا گەیشتە (13) ملیۆن، لە ساڵانی (1929-1933) ئەو تەنگژە ئابووریەی  وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكای گرتەوە  لە كۆی (24) بیست و چوار هەزار بانك (11) هەزار بانك شكستیان هێنا ، ئەم قەیرانە كاریگەری كردە سەر سیاسەتی ئەمەریكا وای كرد [هۆڤەر] پەیوەندیەكانی لەگەڵ ئەمەریكای  لاتینی باش بكات، بەمەش  كۆنگرەیەك لە (هاڤانا)ی پایتەختی كوبا بەسترا لە ساڵی (1928) ، بۆ هاوكاریكردنی لایەنی  ئابووری نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئەمریكای لاتینی.

                سەرەڕای  ئەو  هەوڵانەی كە[هۆڤەر]گرتیە بەر  بۆ چارە سەركردنی  قەیرانەكە ئەوەبوو لە ساڵی (1929)بەشداری لە كۆنگرەی لەندەن كرد، كە كۆنگرەیەكی دەریایی بوو، لە ساڵی (1932-1933) بەشداری لە كۆنگرەی داماڵینی چەك كردووە، هەڵوێستی  بەرامبەر كۆمەڵەی نەتەوەكان باش بووە ،

هەموو ئەو بارە ناهەموارە خرایە ئەستۆی (هۆڤەر) و ئەمەش وایكرد ئاستی جەماوەری كۆماریەكان دابەزێت و دیموكراتیەكان بەهێزبن و بێنە سەر دەسەڵات،لە ساڵی (1933) سەرۆك [فرانكلن ڕۆزڤێڵت] ، هاتەسەر دەسەڵات، چەند مامۆستایەكی زانكۆی هێنا بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكان لەوانە(تۆگریل ڕیمۆندمۆنلی)كە بەمەش دەگوترێت یاسای ڕێبازی نوێ‌، سەرەڕای ئەمەش هەوڵیدا بۆ ژیانێك كە بنەماكانی دادپەروەری و یەكسانی تێدا بچەسپێنێت، یەكێك لەو ڕێوشوێنانەی [ڕۆزفێڵت] گرتیەبەر ڕێكخستنی دەزگای بانك بوو، وە دابەزاندنی نرخی دۆلار بەڕێژەی(40%)، یاسای هاوكاری بانكەكان دەرچوو لە (9ی مایسی 1933) لە یەكێك لە دەقەكانی ئەم یاسایەدا ملكەچكردنی بانكەكان و ڕێگرتن لە لەمامەڵەكردن بە زێڕ،بەمەش چاودێریكردنی بانكەكان دەستی پێكرد،ئەو بانكانەی كە بناغەیەكی مادی بەهێزیان هەبوو، ڕێی كاركردنیان پێدراو بانكە ئاسایەكانیش هەڵوەشانەوە، كڕین و فرۆشتن خرایە ژێر چاودێری دەوڵەتەوە،بەمەش تاڕادەیەك نرخی دۆلار هاتە خوارەوە وە باری سەرشانی قەرزدارەكان سوك بوو، سەرۆك [ڕۆزفێڵت] لە بواری كشتوكاڵیدا چەندین هەنگاوی گرنگی جێبەجێكرد، بڕیاریدا بە چاككردنی هەزارەها هێكتار زەویی كشتوكاڵی لەسەر حیسابی دەوڵەت و سەر بڕینی (6)ملیۆن بەراز و دیاریكردنی ڕووبەری كشتوكاڵ و هاتنە ناوەوەی  دەوڵەت لە فرۆشتنی بەرهەمە كشتوكاڵیەكان،گرنگیەكی زۆریدا بە زەویە كشتوكاڵیەكان و پاراستنی زەویەكانیان لە شۆرەكات، تا گەیشتە ئەو ڕادەیەی كە جوتیارەكان پشتیوانیەكی بێ‌ وێنەیان لە دیموكراتەكان دەكرد لە هەڵبژاردنەكاندا،لە ساڵی (1933) یاسایەك دەركرا بەناوی”یاسای بوژاندنەوەی نیشتمانی لە پێناوی كەمكردنەوەی  كاتژمێری كاركردن و بەرزكردنەوەی كرێ‌” ،

لە ساڵی (1935) كۆنگرێس بڕیاری دەركردنی یاسای بیمەی كۆمەڵایەتیدا، كە بەندەكانی چەند چینێكی ئەمەریكا دەگرتەوە، ئەمانەش بریتی بوون لەڕێكخستنی  سەندیكای كرێكاران و دابینكردنی مافیان، پاراستنیان لە ڕووبەڕوو بوونەوەی ترسناك، وەكو پارێزگاریكردن دژی بێكاری و پێدانی یارمەتی بە هەژارەكان، بێكارانی خستەكار لە دروستكردنی ڕێگاكان، قوتابخانەكان، فرۆكەخانەكان و باخچە گشتیەكان، لە هەمانكاتدا باجی  زیادكرد لە سەر خاوەن  سەرمایەكان، بزووتنەوەی كرێكاران گەشەی  كردوو دوو ڕێكخراوی گەورەی  كرێكاران یەكیان گرت، كە ئەوانیش ڕێكخراوی پیشەسازییەكان و یەكێتی كاری ئەمەریكی بوو كە كەوتنە كێبركێیەكی توند لەگەڵ كۆشكی سپی بۆ داواكردنی مافەكانیان،

 سەرۆك [رۆزفێڵت]،هەقی دانانی باجبە شێوەیەكی راستەوخۆ لە سەر داهاتی هاوڵاتیان بەبێ‌ دابەشكردنی بەسەر ولایەتەكاندا، خستە ئەستۆی حكومەتی نیشتیمانی ، كۆیلەداری هەڵوەشاندەوە هەموو ئەو مافانەشی  بە ڕەشپێستەكان دا كە ئەمەریكیەكان خاوەنی بوون .

         نوسینی: نــــوزادعـــەلــی ســلێـمــــان                         دەرچوویی مێــژووی گــشـتـی