یەکەم رۆژنامەى کوردى لە کوردستاندا لەلایەن مێجەرسۆنەوە دەرکراوە

یەکەم رۆژنامەى کوردى
لە کوردستاندا لەلایەن مێجەرسۆنەوە دەرکراوە

 پ. ى. سەلام ناوخۆش-زانکۆى سەلاحەدین

لە قۆناغى شەڕ و ئاشتیدا، چەندەها ئەفسەر و کارمەندى ئینگلیز هاتونەتە کوردستان، لەنێوان ئەوانەدا، میجەرسۆن وەک کوردیزان و کوردناس و سیاسەتمەدار و رۆژنامەنووسێک لە هەموویان زیاتر ناسراوە. ماوەیەک بەناوى خوازراو خۆ بەکورد و موسڵمان لە کوردستان ژیاوە. ماوەیەک لە بەغدا رۆژنامەى (تێگەیشتنى ڕاستى)بە کوردى دەرکردوە. لە کوردستانیش یەکەم کەس بووە کە یەکەم رۆژنامەى کوردى لە کوردستان دەربکا. ماوەیەکیش بەتایبەتى لە ساڵى 1919وە هەتا هاتنەوەى شێخ مەحمود حاکمى سلێمانى بووە.
ئەم کورتە نووسینە کە لە سآ بەش پێکدآ، هەوڵێکە بۆ دەرخستنى چەند لایەنێک لە ژیان و هەڵوێستى میجەرسۆن.
لە بەشى یەکەمدا باس لە میجەرسۆن و زمانى کوردى کراوە. لەو بەشەدا باس لەوە کراوە کە سۆن لەپێناوى بەرژەوەندى وڵاتەکەیدا کوردیەکى وا فێربووە کە بە دەگمەن گومانى پآ ببردرآ کە کورد نەبآ. لە بەشى دووەم باس لە هەڵوێستى سۆن لە حوکمدارى شێخ مەحمود و هەندآ مەسەلەى دى پەیوەست بە کوردەوە کراوە. لە بەشى سێیەم باس لە ڕەوشى رۆژنامەگەرى کوردى لەدواى میجەرسۆن کراوە.

میجەرسۆن و زمانى کوردى:

میجەرسۆن لەساڵى 1898 بە پلەى شەرەف زانکۆى کامبریج تەواو دەکا. زۆر ئارەزووى زمانى رۆژهەڵاتیەکانى هەبووە. دام و دەزگاى دەوڵەتى بەریتانى بۆ ئەوەى سود لەکەسانى وەک سۆن ببینێت، لە ساڵى 1902 سۆن دەنێرێتە ئێران، لەوآ هەر بە ساڵێک فێرى زمانى فارسى دەبآ.(1) بۆ ئەوەى زیاتر لەئێران و کوردستان جێى خۆى بکاتەوە، لە ساڵى 1905 بەساختە موسڵمانبوونى خۆى ڕادەگەیەنآ.
لە بەشەکوردستانى بندەستى ئێراندا خۆى فێرى زمانى کوردى دەکا. بەحوکمى ئەوەى فارسى و کوردى دەزانآ، بۆیە دەتوانآ بە ئاسانى خۆى بگەیەنێتە دەڤەرى سلێمانى و هەڵەبجە. لە کوردستان ناوى دەگۆڕآ و ناوى خۆى دەکا بە میرزا غولام حوسێنى شیرازى. ناوەکە تەواو فارسیە. بەم ناوە لە هەڵەبجە دەبێتە دۆستى عوسمان پاشاى جاف و عادیلە خانم. زۆر هاموشۆى خەڵکى کردووە، چۆتە هەموو دیوەخان و مزگەوت و بازاڕێک بەجۆرآ دەڵآ “میستەر سۆن سەرى بچوایە نوێژ و ڕۆژى نەدەچوو”.(2)
مێجەرسۆن لەو گەشتەیدا کە خۆى ناوى ناوە گەشتێکى شاراوە بەرەو میسۆپۆتامیا و کوردستان، زانیارییەکى زۆرى لەبارەى زمان و داب و نەرێت و ڕەوشت و ئاکارى کوردەوە کۆکردۆتەوە.
لە دوو هەڵوێستدا، عوسمان پاشاى جاف گومان لە کوردێتى سۆن دەکا. یەکەم عوسمان پاشا فەڕەنسى دەزانى و کتێبى فەڕەنسى دەخوێندەوە، جارێکیان سۆن پرسیارى لێ دەکا دەڵآ جەنابتان کتێبى فەڕەنسى دەخوێننەوە؟ ئێوە فەڕەنسى زانن؟ یەکسەر عوسمان پاشا لێى دەپرسآ تۆ چۆن دەزانى ئەم کتێبە فەڕەنسیە؟ سۆن لە وەڵامدا دەڵآ من پێشتر لاى پیاوێکى فەڕەنسى ئیشم دەکرد، لەوآ هەندآ فەڕەنسى فێربوومە. بەڵام ئەم وەڵامە نەیتوانى تەواو گومانى عوسمان پاشا لەسەر سۆن لاببا.
دووەم جارێک لەنێوان سۆن و عوسمان پاشا گەنگەشە لە سەر شتآ دەبآ، سۆن لەبریتى بڵآ “نا” دەڵآ “نۆ ”، یەکسەر گومانەکەى عوسمان پاشا دەبآ بە یەقین، بۆیە لەلاى خۆى دەرى دەکات و (3) پاش ماوەیەک بەدزى بەرێگەى پردآ- کەرکوک بەرەو بەغدا دەچێت و، لەوێشەوە دەگەڕێتەوە.
لە سەردەمى جەنگى جیهانى دا 1914-1918 جارێکى تر مێجەرسۆن لەعێراق بەدەرکەوتەوە، کە ئینگلیز لە 11/3/1917 بەغداى داگیرکرد، رۆژنامەیەکى بەناوى (العرب) لە 4/7/1917 دەرکرد. لەپاش ئەوەى هێزى داگیرکارى ئینگلیز لەخوارووى کوردستان نزیک بوەوە ئەو لە بەغدا لە 1/1/1918 رۆژنامەیەکى بەناوى (تێگەیشتنى راستى) بڵاوکردەوە. لەژێر ناوى رۆژنامەکەدا نووسراوە: “رۆژنامەیەکى سیاسى و ئیجتیماعى و خادیمى یەکبون و سەربەستى کوردانە”.(4) زۆربەى توێژەرەوانى کورد لەو باوەڕەدان کە ئەو رۆژنامەیە مێجەرسۆن و شوکرى فەزڵى دەریان کردووە. هەر بۆ زیاتر دڵنیابوون لە سەر ڕۆڵى سۆن لەو رۆژنامەیەدا ئەوا ئیدمۆنز لە وەڵامى نامەیەک بۆ تۆفیق وەهبی دەنووسآ: “تێگەیشتنى راستى ئۆرگانى پڕوپاگندەى سیاسى بەریتانى بوو، میستەر سۆن سەرپەرشتى دەکرد”.
لە 1/1/1918 هەتا 27/1/1919 شەست و حەوت ژمارە لەو رۆژنامەیە دەرچووە. سۆن ئەزموونێکى باشى لە تێگەیشتنى راستى وەرگرت، پاش ئەوەى راپەڕینەکەى شێخ مەحمود لەمانگى حوزەیرانى 1919 هەرەسى هێنا، سۆن بووە حاکمى راستەوخۆى سلێمانى و لە نیسانى 1920 هەتا تەمووزى 1922 سەد و هەژدە ژمارەى لە رۆژنامەى (پێشکەوتن) دەرکرد، لەو ماوەیەدا رۆڵى بەرچاوى سۆن لەبوارى گرنگیدان بەزمانى کوردى دەردەکەوآ.
1- چاپخانەیەکى بە پیتى عەرەبى هێنا بۆ سلێمانى و رۆژنامەى پێشکەوتنى پآ دەردەکرد لەپاشان هەر بەو چاپخانەیە رۆژنامەکانى دى سلێمانى وەک بانگى کوردستان و رۆژى کوردستان و بانگى هەق و ئومێدى ئیستقلال و ژیانەوە… دەرچوون.
2- زمانى کوردى کردە زمانى فەرمى لە سلێمانى هەتا فەرمانێکى دەرکرد کە دەبێت ناوى شار بە (سلێمانى) بنوسرآ نەک (سلیمانیە).
3- لەپێناو پاککردنەوەى زمانى کوردى لە پەیڤى عەرەبى و تورکى و فارسى ئەو لە پێشکەوتن کێبڕکێیەکى راگەیاند بۆ یەکەم و دووەم و سێیەم خەڵاتى دانا.(5)
لەبوارى نووسینیش، ئەوا سۆن لە قۆناعى پێش و پاش جەنگ ئەم نووسینانەى لەبارەى زمانى کوردیەوە بڵاوکردۆتەوە:

1. Kurdish Grammar (Grammar of Kurdmanji of Kurdish language) London 1913.
2. Elemenemtray Kurmanji Grammar (Sulaimania district) 1919
3. A Siuthern Kurdish Fork song in kermanshani dialect، journal of Royal Asiatic soliety 1909 jan. pp 35-51.
4. Notes on a Kurdish dialect، Sulaimania.(6)

گەواهى هەندآ لە توێژەرانى کورد
لەبارەى کوردیزانى سۆن:
1- موحەممەد زەکى مێژوونووسى کورد لە (خولاسەیەکى تاریخى کورد و کوردستان) دەنووسآ: “بەقەد کوردێک کوردى ئەزانى و لە عالمێکى کورد زیاتر شارەزاى زمانى کوردى بوو”.
2- د. کەمال مەزهەرى مێژوونووسیش لە (تێگەیشتنى ڕاستى) دا دەنووسآ: “کوردى زانینى سۆن گەیشتبووە رادەیەک قورئانى پیرۆزى بە باشى وەردەگێڕایە سەر زمانى کوردى”.(7)
هەر لەو بارەیەوە جارێکیان سۆن بە بەردەمى چایخانەیەکى سلێمانیدا تێدەپەڕآ و دەبینآ زۆرکەس بە قومارەوە خەریکن، یەکسەر وتارآ بەناوى خۆیەوە لە (پێشکەوتن) بڵاودەکاتەوە و تێیدا دەڵآ:
“دەڵێم ئەم یارى یانە لەسەر پارە یان چایى بآ یاخود لەسەر هەرچى شتێکى تر بآ قومارە، فەرقێکیان لەنێواندا نى یە، لە قورئانى پیرۆزدا بێژراوە: (یسڕلونک عن الخمر والمیسر قل فیهما اپم کبیر ومنافع للناس وڕپمهما ڕکبر من نفعهما) یەعنى (لەتۆ دەپرسن لە مەى و قومار بڵى لەو دوانەدا زیانى گەورە و قازانج هەیە، بەڵام زیانیان زۆرترە لە قازانجیان)، دیسان قورئان دەفەۆموێت: (إنما یرید الشیگان ڕن یوقغ بینکم العداوە والبغچاء فی الخمر والمیسر ویدعکم عن ژکر الله وعن الێلوات) یەعنى (جگە لەمە نى یە کە شەیتان دەیەوآ لەناوتانا دوژمنى و رق بخاتەوەو بەمەى و قومار تێوە بهێڵێتەوە لە زکرى خوا و لەنوێژ).”(8)
ئەمە وەنەبآ سۆن مەبەستى بوبآ لاوى کورد لەزیانى قومار و مەى ئاگادار بکاتەوە، بەڵکو ئەو وەک دەوڵەتەکەى دووفاقیەتى بەکار دەهێنا، ئەگەرنا ئەو لەلایەک باسى زیانى قومار و مەى دەکا، لەلایەکى تر هەر لەناو سلێمانى لە بیستەکان بەڕەسمى (تیاترۆخانە)ى کردۆتەوە. شێخ لەتیف لە یاداشتەکانى دا  دەنووسآ: “سۆن زۆر رەوشت نزم بوو، بەهەر لایەکدا بڕۆیشتایە سآ ئافرەتى ڕەوشت نزمى لەگەلڕ خۆیدا دەبرد و جوانترین جلوبەرکى لەبەر دەکردن، تیاترۆخانەیەکى گشتى کردەوە بۆ ئەوەى رەوشتى خەڵکى پآ بێنێتە خوارآ”.(9)
واچاکە ئێستاش ئاگادارى ئەو هەڵمەتى بەدڕەوشت کردنەى کوردستان بین کە بەرنامەى دوژمنانە.
3- ئەحمەد خواجەى مێژوونووس لە (چیم دى) دا دەنووسآ: “پیاوێکى سیاسى، زیرەک، لە فارسى و کوردى زمان زان، ئارەزووى بەرزکردنەوەى زمانى کوردى ئەکرد، چەند نووسراوێکى دەست نووسى زۆر بەنرخى خۆى بەکوردى بەجآ هێشت لەزمانى کوردى بەزۆر شێوە و لە هەورامى و فارسى زۆر شارەزابوو”.(10)
4- عەلى باپیر ئاغا، وەک خۆى دەڵآ بە کاتب لاى میجەرسۆن لە سلێمانى دامەزراوە. رۆژێکیان مێجەرسۆن بە عەلى کەمال دەڵآ: دەزانى من کوردى و فارسى لەتۆ باشتر دەزانم؟ عەلى کەمال دەڵآ: “سۆن پێى وتم: من پارچە شیعرێکى فارسیت دەدەمآ بۆم بکە بە کوردى. گەر بە هەڵە وەرت نەگێڕایە سەر زمانى کوردى ئەوە من ئەم قاپووتە نایابەى خۆمت لەگەلڕ بیست ڕوپیە پێشکەش دەکەم، خۆ ئەگەر نەتتوانى کارەکە ئەنجام بدەیت یان هەڵەت تیاکرد، دەبآ تۆ گەواهى بۆ من بدەیت کە لەو بوارەدا لەتۆ زاناترم”.
عەلى کەمال رۆشنبیرێکى دیارى سەردەمى خۆى بوو، کوردى و فارسى زۆر بەباشى دەزانى، بۆیە بآ سڵەمینەوە بە بەریکانآ یە رازى دەبآ و شیعرەکە بۆ رۆژى پاشتر بۆ کوردى وەردەگێڕآ و دەیداتە سۆن، سۆن لە وەڵامدا دەڵآ عەلى ئەفەندى دۆڕاندت، عەلى کەمالیش سەرسام دەبآ چونکە ئەو  هەموو بەهرەو تواناى خۆى بەکارهێناوە بۆ ئەوەى بەریکانێیەکە بباتەوە. سۆن دەڵآ: “من دەستخۆشیت لێ دەکەم شیعرەکەت زۆر بەجوانى وەرگێڕاوەتە سەر شێوەى کوردى، بەڵام لەکۆتاییدا نووسیوتە: (ساحێبى)، ئەم هەڵبەستە (سەعدى شیرازى)یە. ئەم زاراوەیە (ساحێب) کوردى نییە عەرەبییە، دەبوایە تۆ لەباتى ئەوە بتنووسیایە (خاوەن) یان (خاوەنى)، ئەمە کوردییەکى رەسەنى شێوەى سلێمانییە”.
کە ئەمانەم بیست هەر بەپێوە وشک بووم، دواى تاوێک سەرسامى دەستم لە گەردنى خۆم داو وتم ئەشهەدو تۆ کوردى لەمن باشتر دەزانى و تۆ براوە و من دۆڕام”.(11)
قۆناغى دواى مێجەرسۆن و رۆژنامەگەرى کوردى
لەپاش هەڵاتنى مێجەرسۆنى حاکمى موتڵەقى سلێمانى، هەرچەندە هەندآ نووسەرو فەرمانبەرى رۆژنامەى (پێشکەوتن) لەگەلڕ مێجەرسۆن چوون بۆ کەرکوک، هەروەها مێجەرسۆن پیلێکى چاپخانەکەى دەرهێنا، بەڵام ئەو چاپخانەیە رۆڵێکى زۆر گرنگى بینیوە لە رەوتى رۆژنامەگەرى کوردیدا بەجۆرآ حکومەتى کوردى سآ رۆژنامەى زمانحاڵى خۆى بەو چاپخانەیە چاپکردوەو بابەتەکانى ئەو رۆژنامانە بەشێک لەمێژووى سیاسى و کەلتوورى ئێمە دەنوێنن.
لە سلێمانى رێکخراوێکى سیاسى هەبوو ناوى (جەمعیەتى کوردستان) بوو، مستەفا پاشا یاموڵکى لە تەموزى 1922 سەرۆکى ئەو کۆمەڵەیە بوو. هەرکە مێجەرسۆن لە ئەیلولى 1922 سلێمانى بەجێهێشت و شێخ مەحمود حکومەتێکى کوردى دامەزراند، مستەفاپاشا یاموڵکى ئیمتیازى رۆژنامەیەکى بەناوى (بانگى کوردستان) وەک زمانحاڵى کۆمەڵەکەى وەرگرت و خۆیشى بووە بەڕێوەبەرى بەرپرس و سەرنووسەر.
یەکەم ژمارەى رۆژنامەى بانگى کوردستان لە 2/8/1922 هەتا 3/11/1922 سێزدە ژمارەى لێدەرچووە، ماوەیەک لەجیاتى ئەم رۆژنامەیە، شێخ نورى شێخ ساڵحى شاعیر، رۆژنامەی (رۆژى کوردستان)ى وەک زمانحاڵى حکومەتى دووەمى کوردستان دەرکردووە. یەکەم ژمارەى ئەم رۆژنامەیە لە 15/11/1922 دەرچووە، دواژمارەش (ژمارە 15) لە  3/3/1923 درچووە.
لەپاشان (رۆژى کوردستان) چیتر دەرنەچوو، بەڵام موستەفا پاشاى یاموڵکى ژمارەى (14)ى بانگى کوردستانى دەرکردووە. هەر مستەفا پاشا سآ ژمارەى ترى (بانگى کوردستان) ى لە بەغدا دەرکردووە.
لەپاش ئەوەى حکومەتى دووەمى شێخ مەحمود لەسلێمانى دەڕوخآ، شێخ ناچار دەبآ بچێتە شاخ، لەوآ رۆژنامەى (بانگى هەق) وەک یەکەم رۆژنامەى شاخ دەردەکات. یەکەم ژمارەى (بانگ هەق) یاخود (بانگى هەق) لە 28/مارتى 1923 دەرچووە، لەبەر ئەوەى ئەم رۆژنامەیە زمانحاڵى ئۆردوى کوردستان بووە، بۆیە ئەو ژمارەیە تەنیا یەک وتار بووەو ئەویش بریتى بووە لە چەند هەوالڕ و ئاگادارییەک بۆ هێزى پێشمەرگە و خەڵکى کوردستان.
گرنگە کورتە ئاماژەیەک بۆ ئەو ژمارەیەى (بانگى هەق) بکەین. ئەو ژمارەیە تژى بووە لە چەندەها ئایەتى قورئانى وەک (انما المۆمنون إخوە) و (ولا تحزن ان الله معنا) و (ومالنێر الا من عند الله). ئەم رۆژنامەیە تەنیا دوو ژمارەى سەربەخۆى لێدەرچووە، دواژمارەى (کە هەندآ بە ژمارە سێى دادەنێن) لە 12/4/1923 دەرچووە. هەرچى ژمارە دووە، چاپ نەکراوەو لەهیچ شوێنآ بڵاو نەکراوەتەوە.
جارێکى تر کە شێخ مەحمود توانى بێتەوە سلێمانى، رۆناکبیرانى ئەوسا وەک رەفیق حیلمى، ئەحمەد خواجە، ئەحمەد ێبرى، حسێن کازم سەرقاڵى دەرکردنى رۆژنامەیەکى تر بوون.
رەفیق حیلمى خۆى دەنووسآ: “دواى هاتنەوەى شێخ مەحمود بۆ سلێمانى (بانگى کوردستان) بەینێکى تر بڵاوکرایەوە. ئینجا لەجێى ئەو رۆژنامەى (ئومێدى ئیستقلال) هاتە بڵاوکردنەوە.”. لەو ماوەیەدا تەنیا ژمارە (14)ى بانگى کوردستان بڵاوکراوەتەوە. مستەفا یاموڵکى بەتەنیا لە 8/6/1923 دەریکردووە.
ئومێدى ئیستقلال دوا رۆژنامەى زمان حاڵى حکومەتەکانى شێخ مەحمود بووە. ئەو رۆژنامەیە (25) ژمارەى لێدەرچووە، ژمارەى یەکەمى لە 20/9/1923 بووە، دوا ژمارەشى لە 25/5/1924 بووە.
ئەو پێنج رۆژنامەیە (پێشکەوتن، بانگى کوردستان، رۆژى کوردستان، بانگى هەق، ئومێدى ئیستقلال)، وەرچەرخانێکى گرنگیان لەمێژووى شارى سلێمانیدا بەرپاکرد. لەدواى ئەو رۆژنامانە چەندەها رۆژنامەى تر وەک (ژیانەوە)، (ژیان) و (ژین) لە بیستەکانى سەدەى بیستەم دەرچوونە. هەر ئەو رۆژنامانەش واى لە نوسەرانى سلێمانى کرد کە شارەکەى خۆیان بە پایتەختى رۆناکبیرى بزانن.
لەکۆتایییدا، ئەگەر مێجەرسۆن بە چەندەها مەبەست و ئامانجى سیاسى چاپخانەى هێنایە سلێمانى و یەکەم رۆژنامەى کوردى لەو شارە دەرکرد، ئەوە ئەو کارەى ئەو بە بەرژەوەندى ژیانى رۆژنامەڤانیى کوردى تەواو بوو.